گزارش
تاریخ سند: 29 فروردین 1330
گزارش
متن سند:
تاریخ: 29 /1 /1330گزارش
تیمسار ریاست ستاد ارتش
محترماً عطف به امریه شماره ۶۰۱/ شعبه ۴ رکن ۲ – 12 /1 /30 معروض می‌دارد. بدینوسیله 3 برگ اطلاعات خواسته شده را بپیوست تقدیم می‌دارد.
فرمانده لشکر ۸ خراسان . سرتیپ معزی
[سوال:] در طبقات مختلفه به طور عموم در چه طبقاتی بیشتر نفوذ دارند؟
[جواب:] طلاب علوم دینیه، کارگران برق و نخریسی، شعربافها، رانندگان و گاراژدارها، حزب ایران شعبه مشهد و انجمن سادات حسینی. (به طور مختصر)
[سوال:] میزان نفوذ حقیقی پیروان کاشانی، تعداد تقریبی پیروان از متمایلین - متعصبین
[جواب:] تعداد متمایلین متظاهر خیلی کم و از جمله عبارتند از حاج احمد مختارزاده، علی آقاضیاء، سید شجاع قصاب، حاجی ریخته‌گر، سید قاسم شهسوار قهوه‌چی، حاج حسن قمی مجتهد، احمد ضیائی تاجر، فکوری دلال و کلباسی واعظ. پیرو متعصب بظاهر مشهود نمی‌گردد.
[سوال:] آیا اخیراً به طور محسوس افزایش یافته (در چه حدود تقریباً)؟
[جواب:] اخیراً به طور محسوس افزایش و بالغ بر هزار نفر می‌شوند. تا قبل از وقایع اخیر و موضوع ملی شدن نفت طرفداری در مشهد نداشت.
[سوال:] الف - پیشوایان: چه اشخاصی در رأس نهضت پیروان کاشانی واقع شده‌اند؟
[جواب:] در مشهد سازمان متشکلی ندارد که در رأس آنها اشخاصی به نام، فعالیت نمایند اشخاصی که فرقۀ ذکر شد، کسانی هستند که بیشتر فعالیت می‌کنند.
[سوال:] آیا محافل منظمی دارند؟
[جواب:] محافل منظمی ندارند و مشهود نیست.
[سوال:] ارتباط آنها با مرکز چیست؟
[جواب:] ارتباط آنها با مراکز به وسیله اعزام نمایندگان مخصوص صورت می‌گیرد که برای کشف هویت حقیقی رابطین مشغول اقدامات لازم می‌باشد.
[سوال:] سازمان: تعیین شده که اخیراً کاشانی در شهرستان‌ها سازمان منظمی برپا می‌نماید؟
[جواب:] سازمان متشکلی در مشهد ندارند و در خراسان هم زمینه برای ایجاد چنین سازمانی وجود ندارد زیرا عده‌ای از روحانیون مشهد با این طرز کار و چگونگی پیشرفت منویات آیت‌الله کاشانی مخالف بوده و موفقیت او را به زبان خود می‌دانند بدین لحاظ از طرف دستجات مخالف، اقدامات لازمه برای خنثی نمودن فعالیت طرفداران کاشانی می‌شود.
[سوال:] آیا اشخاص از تهران بدین منظور اعزام شده‌اند؟
[جواب:] شخصی به نام افصح المتکلمین که خود را مدیر روزنامه پاک هم معرفی می‌کند، مدتی است به مشهد وارد شده و در مسجد گوهرشاد سخنرانی نموده است. این شخص حامل توصیه‌ای از طرف آیت‌الله کاشانی بوده و در مورد مسایل نفت و پیشرفت منویات جبهه ملی و غیره مطالبی بیان می‌کند.
[سوال:] تا به حال چه اقدامی در این راه شده است؟
[جواب:] اقدام مؤثری نشده است چندین جلسه سخنرانی در مسجد گوهرشاد تشکیل شده که آخرین جلسه آن روز جمعه 23 /1 /30 بود که نسبتاً عده پنج هزار نفری مردم، استقبال کردند و در جلسه سخنرانی حاضر شدند. فعلاً اقداماتی برای تشکیل جلسات سخنرانی دیگری در جریان است ولی چون مخالفین زیاد هستند، امید نمی‌رود موفقیت حاصل گردد.
[سوال:] سازمانی که ایجاد شده به طور مشروح معین شود.
[جواب:] به طوری که فرقۀ ذکر شد، سازمان مرتبی ندارند و تعداد آن در حال حاضر انگشت شمار هستند.
[سوال:] در ارتباط با مرکز: آیا رابطین معینی وجود دارند؟ باید سعی شود که رفت و آمد این رابطین مرتباً گزارش شود.
[جواب:] از جمله افصح‌المتکلمین است که از تهران به مشهد آمده و فعالیت می‌نماید رابطین دیگری شناخته نشده‌اند. اقدامات لازمه در این مورد شده و به موقع خود به عرض خواهد رسید.
[سوال:] اخیراً چه دستوراتی داده شده است؟
[جواب:] تبلیغات به نفع جبهه ملی و ملی شدن نفت و تبلیغات در اطراف شخصیت آیت‌الله کاشانی.
[سوال:] به چه نحو و به چه وسیله (مبلغین، روزنامه‌ها، انتشارات و کتب)؟
[جواب:] جرایدی که از مرکز می‌رسد، در شهر منتشر می‌گردد بعضی از جراید مشهد از جمله آتش شرق و ایران مبارز مطالبی به نفع این جبهه منتشر میسازد «ایران مبارز» که ارگان حزب ایران مشهد است، بیشتر در این زمینه فعالیت و تبلیغات می‌نماید.
[سوال:] آنهائی که در تهران چاپ می‌شود؟
[جواب:] اصناف، بازاریان و شاهد.
[سوال:] آنهائی که در محل چاپ می‌شود؟
[جواب:] آتش شرق و ایران مبارز
[سوال:] تبلیغات: روش مطالبی که اساس تبلیغات دائمی آنها واقع می‌شود؟
جواب: بیشتر مطالب در اطراف موضوع ملی شدن نفت است و تشریح اثرات سیاست‌های خارجی در ایران و مبارزه برای احقاق حق ملت ایران است ولی پایه مطالب روی مذهب، لزوم حجاب برای زنان، مخالفت با اقلیت‌ها و سایر مذاهب و شرح مرامنامه جمعیت فدائیان اسلام است. به دربار حمله نشده است ولی از مضار حکومت‌های گذشته مطالبی اظهار شده است.
[سوال:] تبلیغات سیاسی درباره سفارت‌های داخلی؟
[جواب:] به انگلیس‌ها و روس‌ها بیشتر حمله شده و در ضمن اینکه به سیاست دولت انگلستان و غارتگری کمپانی نفت حمله می‌شده، در اطراف بیگانه‌پرستی حزب توده نیز مطالبی ایراد و وجود این حزب را مخالف مصالح کشور می‌دانند. از دولت آمریکا نسبتاً کمتر صحبت می‌شود.
[سوال:] خارجی‌ها؟
[جواب:] خارجی‌ها به ترتیب به انگلیس‌ها و روس‌ها حمله شده و آنها را استعمارچی و غارتگر دانسته که ملت ایران را مایلند به بردگی بگیرند.
[سوال:] تبلیغات مذهبی؟
[جواب:] تبلیغات مذهبی به نوبه خود در سخنرانی‌ها شده و اساس پیشرفت کار را هم همان تبلیغات مذهبی دانسته‌اند و روی این موضوع که اجرای مقررات مذهبی شیعه و دین اسلام باید اجرا شده و مقررات بر خلاف آن لغو شود، پافشاری می‌کنند. به طور کلی جمعیت فدائیان اسلام و از جمله طرفداران آیت‌الله کاشانی در مشهد نتوانسته‌اند موفقیت کاملی به دست آورده و از موقعیت شهر مشهد که جنبه مذهبی دارد، حداکثر استفاده را ببرند. چون روحانیون مشهد به خصوص آقای آیت‌الله حاج میرزا احمد خراسانی، آیت‌الله یونس اردبیلی(۱) و آیت‌الله الهی با پیشرفت نظریات آیت‌الله کاشانی در خراسان که در واقع حوزه متعلق به آنهاست، مخالفت دارند و اگر در بعضی موارد به ظاهر مخالفت خود را ابراز ندارند ولی به طور محرمانه اقدامات لازمه برای خنثی کردن اقدامات آنها می‌کنند. در سال گذشته هم که آیت‌الله کاشانی به عزم زیارت و برای ایجاد هسته مرکزی طرفداران خود به مشهد آمد از بدو امر اگرچه استقبال قابل توجهی از وی شد، ولی بعداً به واسطه فعالیت و اقدامات مخالفین، اقدامات او به جائی نرسید که در نتیجه بدون اینکه بدرقه‌ای از نامبرده بشود، به تهران معاودت نمود.
در حال حاضر در طبقه روحانیون مشهد فقط آقای حاج حسن آقا قمی(۲) طرفداری از آیت‌الله کاشانی نموده و به نفع او تبلیغات می‌نماید. بقیه روحانیون و طلاب مخالف بوده و به خصوص طلاب علوم دینیه برای حفظ ظاهر هم که شده موافقتی با این امر نداشته و دخالت‌هائی نمی‌نمایند. و چون یکی از اقدامات طرفداران کاشانی و از جمله افصح‌المتکلمین که از طرف آیت‌الله کاشانی به مشهد آمده است اقدامات بر علیه آیت‌الله حاجی میرزا احمد خراسانی است با این عنوان که ایشان و عدۀ دیگر، بیت‌المال آستان قدس رضوی را برده و حقوق طلاب علوم دینی را می‌خورند بدین لحاظ آیت‌الله خراسانی و اعوان و انصارش بر علیه تبلیغات و فعالیت طرفداران کاشانی اقدام می‌نمایند. با این ترتیب در حال حاضر می‌توان اظهار عقیده نمود که در خراسان منویات طرفداران کاشانی و جمعیت فدائیان اسلام زمینه‌ای نداشته و نگرانی از این لحاظ نیست. و ضمناً برای حفظ امنیت منطقه و اجرای منویات خاطر ذات شاهانه اقدامات لازم و دقیقی معمول گردیده و افسران و افراد لشگر با یادآوری و تذکراتی که شده، برای هر‌گونه فداکاری و جانبازی آماده و مراقب اوضاع می‌باشند.
توضیحات سند:
۱- آیت‌الله سید یونس اردبیلی: فرزند سید محمد‌تقی در سال ۱۲۹۶ ﻫ ق تولد یافت. دوران مقدماتی تحصیل را در زنجان گذراند، سپس در سال ۱۳۱۹ ﻫ ق به قصد تکمیل تحصیلات مذهبی، راهی نجف شد. مدت‌ها در حوزه درس «شریعت اصفهانی» و «فاضل شربیانی» و چهارده سال تمام در حوزه درس «آخوند ملا محمد کاظم خراسانی» شرکت نمود و در اواخر دوران تحصیل به کربلا رفته و در حوزه درس «آیت‌الله میرزا محمد‌تقی شیرازی» حضور یافت.سید یونس اردبیلی پس از تکمیل تحصیلات خود در نجف، به ایران بازگشت و در اردبیل به رتق و فتق امور مذهبی مردم پرداخت. در سال ۱۳۱۴ ﻫ ش از اردبیل به مشهد رفت و ۲۵ روز پس از ورود ایشان به مشهد، قضیه کشتار مسجد گوهرشاد پیش آمد. یک روز پس از کشتار مسجد گوهرشاد آیت‌الله یونس اردبیلی به همراه عده دیگری از روحانیون، دستگیر و روانه زندان شد. پس از چند روز که در مشهد بود، به همراه ۲۳ نفر دیگر به تهران منتقل شد. پس از تحمل مدتی زندان در تهران، آزاد شده و تحت‌نظر اداره سیاسی قرار گرفت که این امر تا شهریور ۱۳۲۰ ادامه یافت. آیت‌الله اردبیلی پس از دستگیری، مدتی در تهران بود و سپس به اردبیل فرستاده شد. ایشان در سال ۱۳۶۱ ﻫ.ق مجدداً به مشهد مهاجرت کرده و حوزه درسی تشکیل داد و به تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی پرداخت. در سال ۱۳۶۸ ﻫ.ق به حج مشرف و در ۱۳۷۶ به کربلا رفت.
آیت‌الله اردبیلی قصد داشت در پایان عمر در نجف اقامت نماید ولی پس از چندی اقامت در نجف به بستر بیماری افتاد و برای رفع کسالت عازم تهران شد و در این شهر در ۲۱ ذی‌القعده ۱۳۷۷ درگذشت. جنازه ایشان به شهر مشهد حمل و در آن جا به خاک سپرده شد.
رک: حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج ۱، صفحات ۱۲۷ - ۱۲۹
۲- آیت‌الله سید‌حسن قمی: در سال ۱۲۹۸ ﻫ ش در شهر نجف اشرف متولد شد. ضمن امامت مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۴۲ به دلیل مخالفت با رژیم پهلوی دستگیر و زندانی و مدتی بعد از آزادی به دلیل ادامه مبارزه علیه رژیم به شهرستان زابل و مدتی هم به کرج تبعید گردید. در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به مشهد بازگردانیده شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی وی در قبال اعدام‌های سران رژیم شاهنشاهی و مصادره اموال سرمایه‌داران از طرف دادگاه‌های انقلاب اسلامی به موضعگیری پرداخت. وی پس از موضعگیری خود بارها با روزنامه‌های داخلی و خارجی مصاحبه کرد و دیدگاه‌های خود را نسبت به انقلاب بیان نمود.