لحظه لحظه با تاسوعاى 1357
لحظه لحظه با تاسوعاى 1357
متن سند:
لحظه لحظه با تاسوعاى 1357«با حلول ماه محرم، ماه حماسه، شجاعت و فداکارى آغاز شد. ماهى که خون بر شمشیر پیروز شد. ماهى که قدرت حق، باطل را تا ابد محکوم و داغ باطل بر جبهه ستمکاران و حکومت‌هاى شیطانى زد. ماهى که به نسل‌ها در طول تاریخ، راه پیروزى بر نیزه را آموخت. ماهى که شکست ابرقدرت‌ها را در مقابل کلمه حق به ثبت رساند. ماهى که امام مسلمین، راه مبارزه با ستمکاران تاریخ را به ما آموخت؛راهى که باید با مشت گره کرده آزادیخواهان و استقلال‌طلبان و حق‌گویان بر تانک‌ها و مسلسل‌ها و جنود ابلیس غلبه کند و کلمه حق، باطل را محو نماید. امام مسلمین به ما آموخت که در حالى که ستمگر زمان بر مسلمین حکومت جائرانه مى‌کند، در مقابل او ـ اگر چه قواى شما ناهماهنگ باشد ـ به پاخیزید و استنکار کنید و اگر کیان اسلام را در خطر دیدید، فداکارى کنید و خون نثار نمایید...
اکنون که ماه محرم چون شمشیر الهى در دست سربازان اسلام و روحانیون معظم و خطباى محترم و شیعیان عالى‌مقام سیدالشهدا ـ علیه الصلوۀ و السلام ـ است، باید حد اعلاى استفاده از آن را بنمایند و با اتکا به قدرت الهى، ریشه‌هاى باقیمانده این درخت ستمکارى و خیانت [رژیم پهلوى ]را قطع نمایند، که ماه محرم، ماه شکست قدرت‌هاى یزیدى و حیله‌هاى شیطانى است. مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبه سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و حکومت اسلامى بر حکومت طاغوت است، هر چه باشکوه‌تر و فشرده‌تر برپا شود و بیرق‌هاى خونین عاشورا به علامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم، هر چه بیشتر برافراشته شود...
لازم به تذکر نیست که اقامه مجالس سوگوارى باید مستقل بوده و منوط به اجازه شهربانى یا سازمان خرابکار به اصطلاح امنیت نباشد. شما ملت عزیز، مجالس را بدون مراجعه به مقامات برپا نمایید، و در صورت جلوگیرى، در میادین و خیابان‌ها و کوچه‌ها اجتماع کنید و مصائب اسلام و مسلمین و خیانت‌هاى رژیم شاه را برملا نمایید.»1
یک هفته پس از این پیام عاشورایى حضرت امام خمینى (قدس‌اللّه نفسه الزکیه)، در تاریخ 8 آذر 1357، معظم‌له در مصاحبه با روزنامه‌نگاران نروژى و روزنامه‌هاى فاینشنال، تایمز لندن و الرأى تونس در پاسخ سؤال یکى از آنان، مبنى بر اینکه: «برنامه شما، نظر و رهنمودتان براى طرفدارانتان در ماه محرم چیست؟» فرمودند:
«من در مورد محرم به دوستانم دستور داده‌ام و به آنان گفته‌ام که مجالس را هر چه بیشتر باید برپا نمایند و مراسم این ماه را بدون اجازه از دولت انجام دهند و اگر دولت جلوگیرى کردند، در خیابان‌ها و کوچه‌ها و خارج تکایا، مسائل روز را بگویند و بدین گونه نهضت را ادامه دهند.»2
براى آگاهى خوانندگان محترم و ثبت در تاریخ، این بخش به سلسله گزارشهایى از حرکت عظیم و طاغوت‌شکن روز 19 / آذر / 57 مصادف با تاسوعاى حسینى، اختصاص داده شد. این گزارشها که، ثبت لحظه به لحظه ـ و البته ناقص ـ آن حرکت عظیم مردمى است ضمن یادآورى خاطرات آن روزها، که بنیان رژیم ستم‌شاهى را زیرورو کرد، به تدوین مستند تاریخ انقلاب اسلامى نیز، کمک شایان خواهد نمود.
گزارش این اسناد چنین است :
الف ـ تاسوعاى حسینى مصادف با 19/ آذرماه 1357
ساعت 7:
حدود 5 نفر از مردم شمیرانات در حالى که پلاکاردهایى از عکس خمینى و شعارهاى مختلف ضدملى در دست داشتند در صفوف منظم از جاده قدیم شمیران [به سمت] جنوب در حرکت بودند. هر لحظه به تعداد جمعیت افزوده مى‌شود.
ساعت 8:
حدود 7 نفر در جاده قدیم شمیران در گروهى از قیطریه به جنوب در حرکت مى‌باشد. عکس آقاى خمینى را حمل نموده، شعارها بر له خمینى است.
ساعت 84:
الف: حدود /1 نفر در ابتداى خیابان ناصرخسرو اجتماع و به طرف خیابان نادرى3 حرکت کردند که مرتبا افرادى به آنها ملحق، البته گروهى اطراف این عده را محاصره و اجازه نمى‌دهند کسى داخل این افراد گردد.
ب: از مناطق خیابان گرگان، نظام‌آباد، پل چوبى به طرف میدان فوزیه، حدود 2 نفر در حرکت بوده و در میدان فوزیه ازدحام زیادى است. در دست بعضى از شرکت‌کنندگان عکس خمینى مشاهده شده است.
ساعت 845:
جمعیتى نزدیک به 4 نفر در خیابان خورشید به طرف دروازه شمیران در حرکت بوده و عکس خمینى را حمل مى‌نمودند.
ساعت 85:
حدود 6 نفر در انتهاى خیابان آریاشهر در اول جاده زیباشهر در حالى که عکس‌هایى از خمینى در دست دارند، تجمع، مى‌خواهند به طرف شرق خیابان آریاشهر حرکت نمایند و امکان دارد تعداد آنها به /1 نفر برسد. آنها شعار مى‌دهند ما خواستار مجازات افرادى که از ایران ارز خارج کرده‌اند، مى‌باشیم.
ساعت 9:
در پیچ شمیران و خیابان[هاى] اطراف آن مملو از جمعیت مى‌باشد. عکس آیت‌اللّه خمینى را حمل مى‌کنند و 3 نفر از خبرنگاران خارجى از این مراسم فیلمبردارى مى‌کنند. مرتبا به تعداد افراد اضافه مى‌شود.
ساعت 91:
جمعیتى بالغ بر /1 نفر نزدیک میدان فردوسى با داشتن عکس‌هایى از خمینى به سمت میدان شهیاد در حرکت مى‌باشند و با بلندگو به آنها اعلام مى‌شود شعار ندهند و صلوات مى‌فرستند. ضمنا عده زیادى از خبرنگاران خارجى و داخلى در داخل جمعیت به کسب خبر مشغولند.
ساعت 912:
در میدان کندى حدود 8 نفر جمع شده که حدود 35 نفر زن با چادر مشکى مى‌باشند و گروه گروه از خیابان‌هاى اطراف به آنان مى‌پیوندند.
پلاکاردهاى جمع شده و عکس خمینى را نیز در دست دارند.
پلاکاردهاى جمع شده را باز کرده‌اند و شعارهاى درود بر خمینى و على شریعتى روى آنها است.
ساعت 93:
حدود /3 نفر در خیابان‌هاى خراسان، سرچشمه، میدان بهارستان، خیابان شاهرضا، دروازه شمیران، به صورت دسته‌هاى زن و بچه و مرد، شعارهاى انقلابى به شرح زیر مى‌دادند. ضمنا روحانیون نیز جلوى تظاهرکنندگان مى‌باشند:
1ـ هر انقلابى دو راه دارد یکى قیام دیگرى ریختن خون
2ـ برقرارباد حکومت اسلامى
3ـ تعداد زیادى از عکس‌هاى خمینى به صورت پارچه‌اى، کاغذى، مقوایى حمل مى‌کنند
4ـ اللّه‌اکبر و نصر من‌اللّه و فتح قریب
ساعت 945:
الف) تعدادى جمعیت از میدان راه‌آهن به طرف شمال در حرکت بوده و از خیابان‌هاى مختلف، جمعیت‌هاى دیگرى به آنها ملحق و در ساعت 945 در نزدیکى میدان باغشاه مى‌باشند. شعارهاى آنان نیز عبارتند [از]: آزادى، نهضت حسینى، رهبر خمینى
شعارهایى نیز روى پارچه‌هایى نوشته و با خود حمل مى‌نمایند.
ب) حدود 5 نفر از متظاهرین با شعارهاى مذهبى از فوزیه در ساعت 945 به طرف پیچ شمیران با دادن صلوات در حرکت مى‌باشند و هم‌اکنون در حوالى پل عشرت‌آباد به پیچ شمیران در حال راهپیمایى بوده و عده‌اى از روحانیون بر کار این عده نظارت مى‌نمایند.
ساعت 95:
جمعیت در حدود /2 نفر از طرف خیابان شاهرضا به میدان 24 اسفند وارد و به سمت شهیاد در حرکت هستند، در ضمن جمعیتى در حدود /2 نفر از خیابان 3 مترى به سمت شمال آمدند و در میدان 24 اسفند به این جمعیت ملحق شدند. شعارهاى پارچه‌اى با عکس خمینى در دست دارند.
ساعت 1:
الف ـ در حدود /5 نفر در صفى به طول 5 /1 کیلومتر از میدان گمرک تا حدود میدان پاستور در حال حرکت مى‌باشند که در حدود 5 نفر از روحانیون در جلوى جمعیت بوده و چهار دستگاه اتومبیل‌هاى پیکان و آریا بدون شماره وسایل و کمک‌هاى اولیه را حمل مى‌نمایند.
شعارهایى به شرح: «مرام ما پیروان حسینى است» «رهبر ما در این دیار خمینى است» «مرگ بر خائنین»، «خائنین ضد دین»، «اللّه اللّه»، «نصر من‌اللّه» مى‌باشد.
ب ـ میدان فوزیه مملو از جمعیت بوده و در حدود 2 نفر زن چادر مشکى در جلوى آنها در حرکت به طرف پیچ شمیران بوده و شعارها این است، تا برقرارى حکومت اسلامى نهضت ادامه دارد، اللّه‌اکبر، خمینى رهبر
و تعداد زیادى عکس‌هاى خمینى را حمل مى‌نمایند و جمعیت زیادى نیز از طرف تهران نو به آنان در حال ملحق شدن بوده و صفوف جمعیت وضع خیلى منظمى دارد و خیلى کم شعار داده مى‌شود و عده‌اى نیز داراى میوه و غذا در دست مى‌باشند و شخصى هم قصد شعار بر علیه کد 66 [شاه] را داشت که مانع شدند و از صفوف خود خارج کردند و تعدادى از جوانان داخل جمعیت به عنوان انتظامات تعیین شده‌اند و نظارت مستقیم در نظم و ترتیب راهپیمایى دارند و همچنین در داخل صفوف زنان نیز عده‌اى مسئولیت کنترل را به عهده گرفته‌اند و در حدود 5 نفر از روحانیون از جمله: کاظمى، طباطبایى، نورى در جلوى صفوف در حرکت مى‌باشند.
ساعت 115:
جمعیت زیادى از پیچ شمیران تا روزولت در حال حرکت مى‌باشند و شعارهایى به شرح: اللّه‌اکبر، اللّه‌اکبر و صلوات بوده، پلاکاردهاى متعدد و عکس‌هاى زیادى از خمینى را نیز حمل و به سمت غرب به [سمت ]کندى در حال حرکت هستند و فیلم‌بردارهاى خارجى و داخلى مشغول فیلمبردارى مى‌باشند. تعداد زیادى اعلامیه در بین مردم پخش شده که هنوز به دست نرسیده است. تعدادى زن چادرى و بدون چادر در بین مردم مشاهده مى‌شود. در ضمن یک عده زیادى از سعدى، میدان فوزیه، کورش کبیر به این جمعیت ملحق شده‌اند.
ساعت 13:
حدود /1 نفر با شعارهایى به شرح ذیل از میدان ولیعهد به طرف خیابان شاهرضا در حرکت مى‌باشند:
1ـ ایران کشور ماست ـ خمینى رهبر ماست
2ـ اعلامیه‌هاى حقوق بشر به صورت فارسى و لاتین و عکس‌هاى زیادى از خمینى
ساعت 145:
در مسیر خیابان تاج جمعیتى در چهار گروه، هر گروه بین 15 تا 2 نفر که در دنباله جمعیت تعدادى هم زن چادر مشکى به سر وجود داشت، با داشتن عکس خمینى و پلاکارد و شعارهاى پارچه‌اى بزرگ با جملات تند و حاد مذهبى و تحریک‌کننده له حکومت اسلامى و خمینى از غرب به سمت شرق در حرکت بوده‌اند. در خیابان آیزنهاور از میدان شهیاد و دور تا دور میدان شهیاد پرچم‌هاى سبز و مشکى برافراشته شده، هنوز جمعیتى وارد نشده. جوانان از محل‌هاى مختلف بخصوص جنوب غربى وارد در دسته‌هاى 4 تا 5 نفرى به طور نامنظم از غرب به شرق [مى‌آیند ]تا به متظاهرین بپیوندند. مغازه‌ها بسته، ترافیک خیلى سبک و تعداد بسیار کمى اتومبیل سوارى تا این ساعت (145) وضع این منطقه عادى است.
ساعت 155:
حدود 25 نفر (5 نفر زن چادرى در جلو و 2 نفر بچه خردسال در جلوى زنها) با داشتن دو پرچم قرمز به رنگ خون و دادن شعار اللّه‌اکبر از جلوى پلیس راه ژاندارمرى (قرارگاه مرکزى) به سمت شرقِ خیابان آیزنهاور در حرکت هستند.
ساعت 11:
الف ـ جمعیت گمرک حدود /2 نفر از 24 اسفند وارد آیزنهاور شدند. کل جمعیت در این محل /15 نفر شعارهاى له خمینى و مذهبى در دست دارند.
ب ـ در میدان 24 اسفند در حدود /4 نفر اجتماع نموده‌اند. اولین گروه از خیابان سى مترى با در دست داشتن پلاکاردهاى متعدد از خمینى، پارچه‌هاى سفید که شعارهایى به شرح: توپ، تانک، [مسلسل]، دیگر اثر ندارد، نوشته شده است، با دادن شعارهاى مذهبى به نفع خمینى در حال وارد شدن به میدان 24 اسفند مى‌باشند. این جمعیت را اکثر مردهاى جوان و زن‌هاى چادرى و طبقات مختلف مردم تشکیل داده‌اند. جمعیت انبوهى در میدان 24 اسفند، مدخل و مخرج میدان در حال جابجا شدن مى‌باشند. تعدادى از مردم،جمعیت را به آرامش دعوت مى‌نمایند.
ج ـ در خیابان شاهرضا در چهارراه کالج جمعیت کثیرى مى‌باشد. شعارهایى به شرح : رهبر ما خمینى، اللّه‌اکبر عکس‌هایى از معدومین ضد امنیتى از قبیل ـ رضایى ـ در دست دارند و به طرف میدان شهیاد در حرکت مى‌باشند و در حدود /5 نفر زن چادرى همراه جمعیت مى‌باشند.
د ـ حدود /1 نفر با شعارهاى زیادى از پیچ شمیران گذشتند و با گفتن اللّه‌اکبر.
ه ـ ساعت 11 دکتر سنجابى به اتفاق چند نفر از اعضاى جبهه ملى به محل مسکونى خود، پس از شرکت در راهپیمایى مراجعت نمود.
ساعت 111:
جمعیتى در حدود /5 نفر از کوروش کبیر به سمت پیچ شمیران در حال حرکت مى‌باشند. شعارهایى به شرح: نهضت ما حسینى است، رهبر ما خمینى است، عکس‌هاى متعدد خمینى را حمل، پلاکاردهایى حاوى شعارهاى مذهبى در دست دارند.
ساعت 112:
الف ـ عده‌اى در حدود 5 نفر از طرف راه‌آهن به میدان 24 اسفند وارد، به جمعیت موجود در محل ملحق شدند.
ب ـ جمعیت زیادى از وصال شیرازى به طرف 24 اسفند در حرکت است. از پلاک 147 شاهرضا بعد از کاخ یک جوان کفن‌پوش، عکس یکى از کشته‌شدگان را که به طور رقت‌انگیزى بوده، در دست داشت، بیرون آمد و به داخل جمعیت رفت. ضمنا معممى در نبش وصال شیرازى و شاهرضا مردم را نشانید و بعد از سخنرانى آنان را حرکت داد.
ساعت 113:
در میدان 24 اسفند حدود / /1 نفر تجمع نموده‌اند.
ساعت 115:
جمعیت تظاهرکنندگان در ورامین به سمت تهران در حرکت هستند.
ساعت 12:
الف ـ تعدادى از جمعیت وارد میدان شهیاد شدند و تعدادى عکس خمینى را با پایه در دست دارند و همچنین ماشین مینى‌بوس که عکس بزرگ از خمینى در سقف آن نصب گردیده و نیز پارچه قرمزى نوشته شده در سقف اتوبوسى قرار دارد که خوانده نمى‌شود. به طورکلى مردم ساکت هستند.
ب ـ گروه‌هاى مختلف جمعیت به میدان 24 اسفند وارد و به طرف میدان شهیاد در حرکت هستند. این گروه‌ها پلاکاردهایى از تصویر خمینى که در زیر بعضى از آنها نوشته شده است: خمینى... به شاه بفهمانید که کارت تمام است و تعدادى از جوانان نیز تصویرى از خیابان‌ها در دست دارند که تعدادى به صورت کشته مشخص هستند و به تماشاچیان مى‌گویند این تصویر سرچشمه است.
ساعت 121:
الف ـ جمعیت در میدان شهیاد مستقر و در خیابان آیزنهاور و چمن‌هاى اطراف مملو از جمعیت شده است. شعارهایى به شرح: درود بر خمینى، اللّه‌اکبر مى‌دهند و از کلیه طبقات و روحانیون و نسوان در داخل جمعیت مشاهده مى‌شود و به تدریج به تعداد جمعیت افزوده مى‌شود.
ب ـ در پیچ شمیران جمعیت زیادى در حال سکوت ایستاده‌اند و شعارهایى به شرح: حزب فقط حزب‌اللّه، رهبر فقط روح‌اللّه، مى‌دهند. مردم دوباره این شعارها را تکرار و اضافه کرده‌اند، عاشورا روز قیام ملى است و مأمورین انتظامى که از خود مردم تعیین شده‌اند و داراى بازوبند انتظامات بودند به مردم تذکر دادند که فقط شعارهایى که ما مى‌دهیم تکرار شود. جوانى در بلندگو اعلام کرد که از مردم استدعا داریم از هیچ فردى اعلامیه نگیرید و شعار بى‌خود ندهید و هر کس که اعلامیه داد و شعار بى خودى اعلام کرد به مأمورین انتظامى جمعیت معرفى کنید.
در حال حاضر به مردم نان سنگک و خرما و سیب توزیع مى‌کنند و مردم در حال صرف غذاى مذکور هستند و فعلاً تمام صفوف منظم و آرامش حفظ شده و شعارهاى مضره شنیده نمى‌شود.
ساعت 1225:
جمعیت زیادى در حال عبور از پیچ شمیران به سمت شاهرضا در حرکتند، دکتر محمد مفتح در بین مردم دیده شده است. جمعیت شعارهایى به شرح: ارتش برادر ماست، خمینى رهبر ماست، ایران کشور ماست و استقلال، آزادى، حکومت اسلامى مى‌دهند و مردم شعارهاى مذکور را مجددا تکرار مى‌کنند.
ساعت 123:
در میدان شهیاد جمعیت 32 پر شده است. جمعیت مرتبا مى‌آیند. افراد بزرگسال زیاد است. زن هم و آخوند هم مى‌باشند. [شعارها]: خمینى بت‌شکن ـ نصر من اللّه ـ اللّه اکبر ـ پلاکارد، پرچم سبز، مشکى زیاد دیده مى‌شود.
تعدادى اتومبیل که در داخل آن زن سوار است، آهسته مى‌روند.
ساعت 124:
میدان پر از جمعیت شده است.
ساعت 1245:
آقایان سنجابى، علامه نورى، طالقانى در بین مردم دیده شده‌اند که همراه جمعیت در حال حرکت به سمت میدان شهیاد مى‌باشند.
ساعت 13:
الف ـ حدود 2 نفر از جمعیت ستون خیابان شاهرضا که به طرف 24 اسفند در حرکت هستند متفرق گردیده و جمعیت انبوهى از طریق پیچ شمیران به طرف 24 اسفند در حرکت هستند.
ب ـ در سراسر خیابان شاهرضا جمعیت به طرف میدان 24 اسفند در حرکت است و پلاکاردهاى بى‌شمارى با خود حمل مى‌کنند. اکثر مردم عکس هایى از خمینى و دکتر شریعتى و بعضى از کشته‌شدگان با خود حمل مى‌کنند. شعارهاى پلاکاردها در مورد: حکومت اسلامى، آزادى زندانیان سیاسى و تجلیل از زخمى و کشته‌شدگان مى‌باشد و جمعیت شعارهاى زیادى از جمله: سکوت هر مسلمان، خیانت است به قرآن ـ خدا، قرآن خمینى ـ درود بر خمینى [مى‌دهند.] ضمنا عکس‌هایى از خمینى و شعارهاى مضره ـ مرگ بر کد 66 [شاه ]ـ باز مسلمان به گفته امام خمینى ارتش را رها کن، روى دیوارها نوشته شده است.
ج ـ میدان شهیاد پر از جمعیت فشرده است. انتهاى جمعیت معلوم نیست. شعارهاى: استقلال، آزادى، حکومت اسلامى مى‌دهند. با بلندگو: جمهورى اسلامى، خمینى بت‌شکن، سکوت هر مسلمان، خیانت است به قرآن، پخش مى‌شود. مینى‌بوسى با عکس بزرگ خمینى، چهار عدد وارد میدان شهیاد شد.
د ـ ستون تظاهرکنندگان در خیابان شاهرضا چهارراه پهلوى به طرف میدان شهیاد، شعارهایى به شرح زیر مى‌دهند و عکس خمینى نیز در دست تظاهرکنندگان به چشم مى‌خورد:
حسین و شهادت، یزید و خیانت، رهبر خمینى
ساعت 131:
عبور جمعیت به طور فشرده از پیچ شمیران به سمت شاهرضا ادامه دارد و پلاکاردها و شعارها مطابق یک ساعت قبل بوده، به‌طور آرام در حرکت مى‌باشند.
ساعت 1315:
این شعارها در میدان شهیاد مشاهده شد:
الف ـ پیروزى نزدیک است. پیروزى خون بر شمشیر. برقرارى حکومت عدل الهى به رهبرى خمینى.
ب ـ جمعیت متوقف در میدان شهیاد 7 الى 8 متر به طرفین ایستاده‌اند.
تا پیروزى کامل از پا نخواهیم نشست. پول‌ها را از بانک‌ها برگردانید. اقتصاد مملکت را اعاده نمایید.
پ ـ عکس‌هاى خمینى، بزرگ و کوچک زیاد شده.
ساعت 1325:
در خیابان شاهرضا مردم به تدریج متفرق مى‌شوند لیکن صفوف فشرده جمعیت هنوز پابرجاست.
ساعت 133:
دستجات مختلف مردم در مسیر خیابان آیزنهاور به سمت شهیاد در حال حرکت آرام مى‌باشد و از میدان 24 اسفند به طرف شهیاد مردم ساکت بدون دادن شعار، مشت‌ها را گره کرده بر بالاى سر نگه داشته‌اند. در جلوى دانشگاه صنعتى آریامهر شعارى به شرح: «دانشجوى عزیز، شهادتت مبارک» مى‌دهند و گروهى نیز با در دست داشتن تصویر رنگى افراد زخمى ضمن نشان دادن به مردم مى‌گویند که آیا این پودر رنگى است که به مردم اعلام کرده‌اند[!؟] و موقع آمدن هلى‌کوپتر به بالاى سر مردم، جمعیت حاضر با احساسات بیشتر دست‌هاى خود را تکان مى‌دهند.
ساعت 1335:
انتهاى ستون جمعیت در روى پل دروازه دولت بوده. ضمنا عده‌اى نسبتا زیاد که در اطراف خیابان شاهرضا ایستاده بودند به تدریج به طرف منزل‌هاى خود مراجعت مى‌نمودند و [در ]خیابان‌هاى شاهرضا ـ 24 اسفند و آیزنهاور، جمعیت به طرف میدان شهیاد درحرکتند.
ساعت 1345:
عده زیادى از ضلع جنوبى [میدان شهیاد ]برگشته‌اند. عده‌اى به طور منظم وارد میدان مى‌شوند و به طور غیرمنظم برمى‌گردند.
ساعت 14:
جمعیت به ترتیب مراجعت کرده‌اند.
ساعت 141:
از تمام راهها مردم خارج مى‌شوند. قطعنامه در بین نبوده. شعارهاى دستجات 1 نفرى دیگر: این شاه آمریکایى اخراج باید گردد. این خائن اعدام باید گردد. ساواک باید منحل گردد.
ساعت 143:
در میدان شهیاد با نماز جماعت راهپیمایى پایان یافت و آقاى طالقانى پیش‌نماز بودند. پس از آنکه یکى دو دور، دور میدان شهیاد را دور زدند با ماشین میدان را ترک و مردم متفرق [شدند]. در حال حاضر جمعیت کمى در میدان هستند که مشغول ترک میدان مى‌باشند.
ساعت 17:
عده‌اى حدود 3 نفر جلو اتومبیل‌ها را در خیابان خورشید دروازه شمیران گرفته و مى‌گویند چراغ‌ها را روشن کنید و شعار مى‌دهند: برادر، برادر شهیدم و به اصطلاح سرود انقلاب مى‌خوانند.
و گزارشهاى بدون ساعت در این خصوص، به شرح زیر است:
97425 /2 ه: در موقعى که مردم میدان شهیاد را ترک مى‌کردند، شخصى از بلندگو از جانب سیدمحمود طالقانى اظهار داشت که برنامه روز 2 /9 /57 مانند امروز از همان مسیرهاى قبلى شروع و در میدان شهیاد قطعنامه خوانده خواهد شد.
1744 /2 ه: در میدان شهیاد فرد معممى اعلام کرده که از انتظامات به ما اطلاع داده‌اند که قطعنامه را فردا بخوانیم و فردا به همین نحو حرکت و عمل مى‌کنیم و در مراجعت از میدان شهیاد، تظاهرکنندگان شعارهاى تند و ضدمیهنى مى‌دادند.
7 /116 /11176 /381: فردا 2 /9 /57 از ساعت 9 عده‌اى از شمیران به پیچ شمیران و سپس به منزل آیت‌اللّه طالقانى حرکت خواهند نمود و از آنجا به اتفاق سایرین به سمت مهران (باغ مهران) حرکت مى‌نمایند.
........ : جمعیت فردا 2 /9 /57 همین مسیر امروز [را] از 7 نقطه به شرح زیر طى و به میدان شهیاد خواهند رفت:
1ـ شهررى 2ـ بهشت زهرا 3ـ میدان فوزیه 4ـ میدان فرح 5ـ میدان فردوسى 6ـ میدان 24 اسفند 7ـ محلى بین سیدخندان و میدان فرح
توضیحات سند:
پی‌نوشت‌ها:1. صحیفه امام، ج 5، صص 75 ـ 77؛ پیام 1 آذر 57 خطاب به ملت ایران
2. همان، ص 142
3. نام خیابان‌هاى مذکور در این مقاله، پس از پیروزى انقلاب اسلامى به اسامى ذیل تغییر یافته است: نادرى ـ جمهورى اسلامى، گرگان ـ شهید نامجو، نظام‌آباد ـ شهید آیت‌اللّه سیداسداللّه مدنى، میدان فوزیه ـ میدان امام حسین ع، جاده زیباشهر ـ آیت‌اللّه کاشانى، میدان شهیادـ میدان آزادى، میدان کندى ـ میدان توحید، خیابان شاهرضا ـ خیابان انقلاب اسلامى، میدان باغشاه ـ میدان حرّ، پل عشرت‌آباد ـپل چوبى (پل سپاه)، میدان 24 اسفند ـ میدان انقلاب اسلامى، میدان گمرک ـ میدان رازى، روزولت ـ شهید مفتح، کورش‌کبیر ـ شریعتى ـ میدان ولیعهد ـ میدان ولى‌عصر عج، خیابان تاج ـ خیابان ستارخان، خیابان آیزنهاور ـ خیابان آزادى ـ خیابان سى مترى، خیابان کارگر ـ خیابان کاخ، خیابان فلسطین ـ چهارراه پهلوى ـ چهارراه ولى عصر (عج)، دانشگاه صنعتى آریامهر ـ دانشگاه صنعتى شریف، میدان فرح ـ سهروردى، خیابان تهران‌نو ـ خیابان دماوند، آریاشهر ـ صادقیه