اثرات نامطلوب
اثرات نامطلوب
متن سند:
اثرات نامطلوبتاریخ ایران در دوران قاجار و پهلوی، شاهد نفوذ و دخالت‌های بی شمار بیگانگان در امور داخلی مملکت بوده است. سفارتخانه‌های خارجی، در جزئی‌ترین مسائل کشور امر و نهی می‌کردند و به دلیل استبداد، خودکامگی، ضعف نفس، وابستگی و نداشتن پایگاه مردمی، حاکمان آلت دست بیگانگان بودند.
به دلیل همین وابستگی‌ها بود که صدراعظم‌ها، نخست‌وزیران، وزرا و سایر مقامات سیاسی و مؤثر، براساس دستور و سفارش مأموران سیاسی خارجی، برای مناصب گوناگون انتخاب می‌شدند تا مجری اوامر آنها باشند. عضو‌گیری قدرت‌های خارجی، محدود به هیأت‌وزیران و رجال سیاسی نبود، بلکه عده کثیری از نخبگان نظامی، فرهنگی، اقتصادی، متنفذین و قدرت‌های محلی و منطقه‌ای به این فهرست بلندبالا افزوده می‌شد. باب شدن اصطلاحاتی مانند: انگلوفیل، روسی‌فیل و آلمانو‌فیل و افتخار نمودن به آن نیز از مشخصه‌های متداول این دوران بود؛ تا جایی که خیلی‌ها برای برقراری ارتباط با سفارتخانه‌های مؤثر خارجی مسابقه گذاشته بودند.
دخالت افسارگسیخته بیگانگان در امور داخلی کشور، به اندازه‌ای بود که در برخی مواقع، با اعترافات عجیبی همراه بود؛ مانند آنچه از ناصرالدین قاجار نقل است که:
«می‌خواهم به شمال مملکت بروم، سفیر انگلیس اعتراض می‌کند، می‌خواهم به جنوب بروم، سفیر روس اعتراض می‌کند، ای مرده شور این مملکت را ببرد که شاه حق ندارد به شمال و جنوب مملکتش مسافرت نماید.»
و این وضعیتی بود که در جریان کودتای انگلیسی سوم اسفند 1299 و به قدرت رساندنِ رضاخان و تغییر سلسله‌ی شاهنشاهی، چندین برابر شد و کشور ایران را به یکی از ایالت‌های نیروهای استعمارگر تبدیل کرد تا اربابان خارجی، تسلطی بی‌چون و چرا بر تمامی امور داخلی ایران داشته باشند.
به همین دلیل بود که سران رژیم پهلوی، چاره‌ای نداشتند جز اینکه حساسیت‌های قدرت‌های مسلط و هم‌پیمان را در تصمیم‌گیری و تصمیم سازی‌ها لحاظ کنند؛ چنانچه هنگامی که گروهی از خبرنگاران ایرانی قصد سفری به شوروی را داشتند، به علت ترس سران حکومت از مخالفت و عکس‌العمل کشورهای غربی، با انجام این سفر مخالفت می‌شود:
« آقای اسماعیل پوروالی، مدیر روزنامه بامشاد اظهار داشت: می‌خواهم به اتفاق مجید موقر، زهتاب‌فرد، عبدالکریم طباطبایی به روسیه بروم و در صورت امکان مصاحبه‌هایی با بعضی از رجال آنجا نمایم. در این باره هم با آقای نخست‌وزیر مذاکره کرده‌ام و ایشان موافقت نموده‌اند. معهذا به عرض نخست‌وزیر رساندم که در این خصوص با تیمسار ریاست و یا تیمسار قائم‌مقام ساواک مشورت خواهم نمود.» 1
این مشورت صورت می‌گیرد و نتیجه‌ی آن به شرح زیر اعلام می‌شود:
«با وضع حساس فعلی اعزام چهار روزنامه‌نگار ایران به روسیه، توجه تمام محافل سیاسی دنیا را به خود جلب خواهد نمود و ممکن است این مسافرت که در اصل روی تمایل دیدار آقای پوروالی از آقای بوشهری‌پور انجام می‌شود، سوءظن در دوَل هم‌پیمان و یا دوَل دوست ایران نموده و ایجاد دردسر نماید.» 2
وزارت اطلاعات و جهانگردی و ساواک مسئول سانسور و کنترل مطبوعات در فعالیت‌های حرفه‌ای‌شان بودند و برای جلوگیری از چاپ و انتشار اخبار و گزارش‌های نشریات و رسانه‌های جمعی که باعث اعتراض متحدان غربی رژیم به ویژه آمریکا، انگلیس و اسرائیل می‌شد دو سازمان ذکر شده مطابق دستور‌العمل‌های صادره عمل می‌کردند و هماهنگی لازم بین وزارت خارجه، وزارت اطلاعات و جهانگردی، ساواک و کلانتری‌ها وجود داشت، اما گاهی اوقات به دلیل حوادث خاص، این کنترل‌ها صورت افراطی به خود می‌گرفت و چندین نشریه توقیف می‌شدند. در دهه 7 میلادی، اخبار جنگ آمریکا و ویتنام صدر گزارش نشریات و رسانه‌های جهان را در برگرفته و بازار گرمی خاصی به رسانه‌ها داده بود. این واقعه از طرفی، برای مطبوعات سوژه‌های متعدد و مناسبی ایجاد کرد تا تیراژ آنها بالا برود و از طرف دیگر گرایش سیاسی نویسندگان، صاحبان نشریات و خبرگزاری‌ها در کمرنگ یا پر رنگ کردن اخبار و گزارش و تفاسیرشان بی‌تأثیر نبود. مطبوعات ایران در زمان جنگ آمریکا در ویتنام نیز از این قاعده کلی مستثنی نبود، با این حال رژیم پهلوی با حساسیت تمام سعی می‌کرد فضای مطبوعاتی را کنترل کرده تا شیرازه‌ی امور از دست خارج نشود، اما شرایط بین‌المللی شدت و التهاب خاصی علیه آمریکا به وجود آورده بود و انتشار صحنه‌های قتل و کشتار زنان و کودکان ویتنامی، باعث تأثر مردم جهان شده بود، لذا سانسور کامل اخبار جنگ در ایران نیز غیرممکن بود و گزارش‌هایی در مطبوعات ایران از جنگ چاپ و منتشر می‌شد که مثل بقیه نقاط جهان باعث تأثر و تألم افکار عمومی نسبت به مردم بی‌گناه و نفرت از آمریکا می‌شد، به همین دلیل سفارت آمریکا در تهران وارد صحنه شد و اعتراض خود را به مسئولین مربوطه اعلام و درخواست جلوگیری از چاپ و نشر اخبار جنگ ویتنام را کرد و ساواک نیز که یکی از مجریان اوامر بود، برای عملی شدن این دستور که تنها یک اشاره بود، با این استدلال که:
« چاپ و انتشار این‌گونه عکس و تفصیلات گذشته از تخطئه نمودن سیاست دول غربی، اثرات نامطلوبی در روحیه اشخاص اهل مطالعه و کسانی که با مطبوعات سر و کاری دارند به جای خواهد گذارد و افکار آنان را علیه سیاست کشورهای غربی وله مبارزین آنها بر می‌انگیزد.»
دستور توقیف چند نشریه‌ای که اخبار جنگ را انعکاس داده بودند را صادر کرد. اسناد زیر مربوط به این اتفاق تاریخی است:
سند شماره (88
به: دفتر ویژه اطلاعات تاریخ: 1 /12 /46
از: اداره اطلاعات شماره: 366
موضوع: جلوگیری از انتشار مجلات
به موجب اعلام وزارت اطلاعات روزجاری (1 /12 /46) از انتشار مجلات تهران مصور، اطلاعات هفتگی و بامشاد به علل زیر جلوگیری به عمل آمده است.
1ـ مجله تهران مصور شماره 2276 مورخ جمعه (4 /12 /46) به علت چاپ عکس‌های ناراحت‌کننده‌ای از جنگ‌های ویتنام
2ـ مجله اطلاعات هفتگی شماره 137 مورخه جمعه (4 /12 /46) به‌علت درج مطالبی درباره جنگ‌های ویتنام و عکس‌های ناراحت‌کننده‌ای در این مورد.
3ـ مجله بامشاد شماره 66 مورخه 1 تا 8 /12 /46 به علت درج مطالبی درباره دانشجویان الجزایری (در صفحه 22) و چاپ عکس‌های مهیجی از جنگ‌های ویتنام.
قرار شده مجلات مذکور پس از تعویض مطالب فوق و عکس‌های مذکور انتشار یابد.
سه نسخه نمونه مجلات فوق‌الذکر به پیوست ایفاد می‌گردد.
سند شماره (89)
به: ریاست بخش 312
از: بخش 325
درباره: درج و نشر وقایع جنگ ویتنام در مجله اطلاعات هفتگی
در اجرای اوامر تیمسار مدیریت کل بدینوسیله بولتن ویژه شماره 8284 /23 ـ 5 /12 /46 مربوط به درج و نشر وقایع جنگ ویتنام در مجله اطلاعات هفتگی جهت استحضار به پیوست ایفاد می‌گردد.
رئیس بخش 325 فردوس
بررسی‌کننده اکباتانی 5 /12 /46
سند شماره (9)
گزارش
محترماً به عرض می‌رساند:
به طوری که استحضار دارند از چندی قبل انتشار اخبار مقالاتی علیه سیاست دول غرب در جراید قطع گردیده بود لیکن در هفته جاری این روش مجدداً تکرار گردیده کما اینکه مجلات اطلاعات هفتگی، روشنفکر، خواندنی‌ها، تهران‌مصور ضمن چاپ عکس‌هایی از مناظر زننده و هولناک صحنه مبارزات جنگ ویتنام مقالاتی نیز در این زمینه درج و منتشر نموده‌اند.
نظریه:
چاپ و انتشار این‌گونه عکس و تفصیلات گذشته از تخطئه نمودن سیاست دول غربی، اثرات نامطلوبی در روحیه اشخاص اهل مطالعه و کسانی که با مطبوعات سر و کاری دارند به جای خواهد گذارد و افکار آنان را علیه سیاست کشورهای غربی وله مبارزین آنها برمی‌انگیزد.
تهیه‌کننده اکباتانی
رئیس بخش 324 فردوس
رئیس اداره دوم عملیات
اقدام در این زمینه از وظایف وزارت امورخارجه و وزارت اطلاعات می‌باشد ... وزارت اطلاعات روی جراید مطالعه و کنترل دارد.
پی‌نوشت‌ها:
1. مدنی، دکتر سید‌جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر، ج 1، ص 136
2. مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، کتاب پنجم، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، سال 1382، ص 44