الف: سیمای کلی استان همدان

موقعیت و وضعیت جغرافیایی و اقلیمی:

استان همدان با گستره‌ای به مساحت ۱۹۵4۷ کیلومتر مربع (19 / 1 درصد از مساحت کشور) در غرب ایران قرار گرفته که از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مرکزی و از غرب به استان‌های کرمانشاه و کردستان محدود می‌شود. استان چهارراه و ورودی مناطق مرزی غرب کشور با مرکز می‌باشد.

استان همدان در سرزمینی بلند و کوهستانی واقع شده است کوهستانی بودن و ارتفاع زیاد استان از سطح دریا، همدان را جزو مناطق سرد با زمستان‌های طولانی قرار داده است.

استان همدان دارای ۹ شهرستان: همدان، ملایر، نهاوند، تویسرکان، اسدآباد، کبودرآهنگ، بهار، رزن، فامنین، ۲۳ شهر، ۲۳ بخش، ۷۲ دهستان و ۱۱۱4 آبادی دارای سکنه و ۷۸ آبادی خالی از سکنه است.

 

موقعیت تاریخی:

همدان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران و جهان است. مورخان نام همدان را اکباتان و بنای همدان را به دیااکو مؤسس سلسله مادها (نخستین فرمانروایان ایران در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد) نسبت می‌دهند. در کتیبه تیکلاث، پلاسراول (پادشاه آشور که مربوط به قرن ۱۱ قبل از میلاد است، نام همدان، آمادانا یا همدانا نوشته شده است. نژاد ساکنان اصلی همدان آریایی است. مردم استان به زبان‌های فارسی، ترکی محلی، لری، لکی و کردی صحبت می‌کنند.

استان همدان به دلیل موقعیت تاریخی و استراتژیکی در طول حیات تاریخی و فرهنگی خود محل گذر و اسکان ملیت‌ها و اقوام مختلفی بوده و از قدیم‌الایام همواره مورد توجه دولت‌های داخلی و خارجی بوده است. موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به تهران و منطقه غرب کشور و قابلیت‌های فرهنگی و پیشینه تاریخی موقعیت خاصی به این استان بخشیده است. در زمان رضاخان همدان مرکز تلاقی امنیت و ناامنی بوده، قبل از انقلاب اسلامی تشکیل گروه‌هایی در مبارزه با رژیم شاه مثل گروه ابوذر در نهاوند و گروه جدید در همدان و انجام چندین عملیات مسلحانه توسط آنان رژیم را مجبور به تأسیس ساواک در شهرهای همدان و نهاوند نموده است.

در اوج پیروزی انقلاب حرکت تیپ ۳ زرهی برای سرکوب قیام مردم تهران با همکاری عناصر انقلابی و اسلامی ارتش و مردم هوشیار همدان ناکام ماند. کودتای نوژه با یاری عناصر سپاه در نطفه خفه شد، جریانات بنی‌صدر با اتکا به همدانی بودن حرکت کودتایی خود را از همدان آغاز کرد و گروهک‌های ضدانقلاب اعم از چپ، التقاطی و لیبرال، علیرغم دارا بودن پتانسیل بالا راه به جایی نبردند، همچنان که منافقین در عملیات مرصاد پیش‌داوری کرده بودند، بزگترین مانع بین منافقین و تهران، همدان است.

 

مشاهیر استان

استان همدان پرورش‌دهنده مشاهیر و معاریفی همچون آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی، آیت‌الله حسین نوری همدانی، شهید حیدری، شهید قدوسی، شهید مفتح، ملاحسینقلی همدانی، عین‌القضات همدانی، میرزا محمدعلی دامغانی، میر سید علی همدانی، میرزاده عشقی، میر رضی‌الدین آرتیمانی و ... بوده و مقابر حکیم بوعلی سینا و باباطاهر در این استان قرار دارد.

این استان دارای بیش از ۵۵۰ آثار تاریخی و باستانی ثبت شده است که مهمترین آنان عبارتند از: گنج‌نامه، گنبد علویان، آرامگاه بوعلی سینا و باباطاهر و تپه هگمتانه، غار علیصدر در روستای علیصدر از توابع کبودرآهنگ، آرامگاه حیقوق نبی (ع) از پیامبران بنی‌اسرائیل در تویسرکان و ....

 

ویژگی‌های اجتماعی:

جمعیت استان همدان بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ بالغ بر ۱۷۰۳۲۶۷ نفر بوده و 42 / 2 از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده و با رشد 08 / 0 درصد کمترین رشد جمعیت کشور طی ۱۰ سال گذشته را داشته که عمده دلیل آن مهاجرت می‌باشد.

 

وضعیت مذهبی:

عموم مردم استان به دلیل وضعیت خاص مذهبی فرهنگی که استان از قدیم‌الایام داشته و پرورش‌دهنده بزرگانی در عرصه علم و فقه بوده از بافت مذهبی برخوردارند تا جائی که از دیرباز همدان به دارالمومنین و دارالجهاد مشهور بوده و نسبت به نظام رویکرد موافق و نظر مثبت دارند که همگام با مردم غیور ایران اسلامی در جهت به ثمر رساندن نهضت امام خمینی (ره) جان‌فشانی و تلاش زیادی نموده‌اند و توفیق آن را داشته‌اند که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شهید محراب آیت‌الله مدنی را به عنوان نماینده ولی فقیه و امام جمعه همدان در میان خویش داشته باشند و بعد از عزیمت ایشان بزرگان دیگری از جمله آیت‌الله نوری همدانی، فاضلیان، موسوی همدانی و محمدی در استان اقامه نماز جمعه داشته‌اند که با وجود بزرگانی از جمله آیت‌الله آخوند ملاعلى (ره) آیت‌الله بهاری از جمله استان‌های با سابقه مذهبی محسوب می‌شود. حضور مستمر و فعال اهالی استان در نماز جمعه و جماعات، مناسبت‌های مذهبی، راهپیمایی‌ها و بخصوص در دفاع مقدس پایبندی آنها به اسلام و نظام، ارزش‌های والای شهیدان و آرمان‌های حضرت امام (ره) و اهداف بلند مقام معظم رهبری بر هیچ کس پوشیده نیست.

 

برخی از مهمترین آثار باستانی:

گنج‌نامه که در یکی از دامنه‌های کوهستان الوند، در انتهای دره باصفای عباس‌آباد و به فاصله‌ی ۵ کیلومتری جنوب باختری همدان قرار گرفت و در آن دو سنگ‌ نبشه حاوی پیام‌های داریوش و پسرش خشایارشا (دو تن از شاهان هخامنشی) به یادگار مانده است، آرامگاه ابوعلی سینا، مقبره استر و مردخای که بنایی متعلق به قرن هفتم هجری است آرامگاه عارف وارسته باباطاهر همدانی، شهر باستانی و موزه هگمتانه که تپه‌ای به وسعت بیش از ۲۵ هکتار در دو سوی خیابان اکباتان همدان است و در گذشته‌های دور مرکز این شهر بوده است، برخی از مهمترین آثار تاریخی و باستانی شهرستان همدان را تشکیل می‌دهند، علاوه بر آن غار معروف علیصدر، مجتمع سیاحتی و تفریحی تپه عباس‌آباد، برج قربان که از آثار قرن هفتم یا هشتم هجری است، گنبد علویان که در چهار باغ علویان واقع شده، میدان میشان، پیست اسکی تاریک دره از دیگر دیدنی‌های این ناحیه باستانی ایران را تشکیل می‌دهد. مسجد جامع همدان، امام‌زاده محسن (امام‌زاده کوه)، امام‌زاده عبدالله، امامزاده شاهزاده حسین و بازارهای قدیمی همدان از دیگر مکان‌های دیدنی شهرستان همدان به شمار می‌آیند.

 

زبان:

مردم این استان به زبان‌های فارسی، ترکی، لری، لک و کردی صحبت می‌کنند گروه‌های اجتماعی ترک بیشتر در شمال، کرد در غرب، لر و لک نیز در جنوب استان زندگی می‌کنند.

ساکنان استان اگر چه به لحاظ قومی متنوع هستند ولی از نظر مذهب، همسانی و همگنی زیادی بین آنها به چشم می‌خورد اکثریت قریب به اتفاق آنان (8 / 99 درصد) پیرو دین اسلام بوده و اقلیت‌هایی از پیروان سایر ادیان در استان زندگی می‌کنند.

 

جوانان:

برخی آمارهای غیر‌رسمی استان همدان را جوانترین استان ایران از لحاظ جمیعتی به حساب آورده و می‌گویند بیش از 40 درصد از جمعیت ساکن در استان را افراد زیر ۲۰ سال تشکیل می‌دهند.

 

صنعت:

در زمینه صنایع کارخانه‌ای در سطح شهرستان فعالیت زیادی وجود دارد که عمده‌ترین آنها عبارتند از: کارخانه‌های شیشه‌سازی، فولاد، پتروشیمی، سیمان، سرامیک، کشت و تولید قارچ، تولید موکت، چرم‌سازی، ریسندگی و بافندگی، نساجی، تولید لوازم خانگی، (از قبیل اجاق گاز و آبگرمکن) تولید انواع مواد غذایی و دارویی، لوازم چوبی، تولید لوازم برقی، کاغذسازی و لاستیک‌سازی.

 

کشاورزی:

این استان به دلیل آب نسبتاً کافی و زمین قابل کشت و حاصل‌خیز در زمینه کشاورزی رونق قابل ملاحظه‌ای دارد. نوع کشت آبی و دیمی است و مهمترین اقلام کشاورزی در سطح شهرستان عبارتند از: گندم، جو، تره‌بار، بنشن، ذرت و نباتات علوفه‌ای. همچنین باغداری در شهرستان همدان رواج زیادی دارد و شامل پرورش انگور، گردو، بادام، سیب، گلابی، انار و ... می‌شود که بیشتر آنها جزو اقلام صادراتی همدان به شمار می‌روند. دامداری و دامپروری از دوران‌های بسیار دور در تاریخ همدان رواج زیادی داشته و علاوه بر عشایر منطقه، روستاییان نیز در رونق آن کوشا بوده‌اند. در حال حاضر در سطح شهر همدان نزدیک به ۲ میلیون رأس دام به صورت سنتی یا صنعتی وجود دارد که بازدهی آنها در اقتصاد منطقه نقش به سزایی ایفا می‌کند.

 

جغرافیا:

همدان از شمال به استان قزوین و استان زنجان، از خاور به استان مرکزی، از جنوب به شهرستان‌های ملایر و تویسرکان، از باختر به اسدآباد و از شمال باختری به کبودرآهنگ محدود می‌شود. به طور کلی این شهرستان از آب و هوای نسبتاً سرد و خشک برخوردار است. شهر همدان مرکز شهرستان و استان همدان در فاصله ۳۳۷ کیلومتری جنوب غربی تهران و در مسیر جاده اصلی غرب کشور (تهران - کرمانشاه) قرار گرفته است. مردم این شهرستان به زبان فارسی و ترکی صحبت می‌کنند. مردم همدان مسلمان و شیعه مذهبند. ایلات و عشایر مهمی که منصوب به این شهرستان هستند عبارتند از: ترکاشوند، جمیر، یارم طاقلو که تابستان‌ها را در نقاط ییلاقی همدان به سر می‌برند و در نتیجه به جمعیت این شهرستان نیمه اول سال به نحو چشمگیری افزایش می‌یابد. چون علاوه بر ایلات یادشده و عشایر سایر نواحی نیز به نقاط خوش آب و هوای همدان کوچ و تردد می‌کنند.

1- راه همدان - قزوین به سمت شمال شرقی به طول 186 کیلومتر که از این طریق همدان به طول ۳۳۷ کیلومتر با پایتخت مرتبط می‌شود.

۲- راه همدان - اسدآباد به سمت جنوب غربی به طول ۵۲ کیلومتر که همدان از این طریق به شهرهای غربی کشور متصل می‌گردد. از این طریق همدان به طول ۱۷۷ کیلومتر با شهر سنندج (مرکز استان کردستان) و به طول ۱۸۹ کیلومتر با شهر کرمانشاه (مرکز استان کرمانشاه) مرتبط می‌شود.

۳- راه همدان - ملایر به سمت جنوب شرقی به طول ۸۳ کیلومتر که از طریق همدان به شهرهای جنوبی کشور ارتباط پیدا می‌کند.

 

همدان قلب دفاعی کشور در طول دفاع مقدس:

در جریان هشت سال دفاع مقدس اغلب کشور درگیر جنگ بودند و حتی استان‌هایی که دورتر از مرکز جنگ قرار داشتند با اهدای شهید و اعطای کمک‌های مادی و معنوی نقش به سزایی در جنگ تحمیلی ایفا کردند.

با شروع شرارت‌های دشمن بعثی نیروهای همدان اولین نیروهایی بودند که در تابستان ۱۳۵۹ در پاسگاه‌های مرزی سرپل ذهاب – قصر‌شیرین حضور پیدا کرده و پاسگاه‌های دارخور، تیله‌کوه، باویسی، باباهادی و هدایت را با قدرت پدافند کردند.

در همین زمان دلاوران نیروی زمینی ارتش در قالب تیپ سوم زرهی شهید قهرمان به سرعت خود را به محور جنوب رسانده و در منطقه دزفول به عنوان یگان احتیاط استقرار یافتند.

نیروهای جهاد سازندگی نیز با تمامی توان علاوه بر رساندن کمک‌های مردمی به جبهه‌های غرب، امکانات مهندسی خود را در منطقه سرپل ذهاب مستقر کرده و با تمامی توان عملیات راه‌سازی، پل‌سازی و احداث سنگر و خاکریز در این محور ایفای نقش کردند. تیزپروازان پایگاه شهید نوژه در راستای سرکوب متجاوزین از اولین روز هجوم اقدام به پرواز و بمباران مواضع دشمن در عمق خاک عراق کرده و بسیاری از امکان نظامی و اقتصادی او را فلج کردند.

در طول دوران دفاع مقدس رزمندگان سپاه و بسیج استان در ۳۰ عملیات پدافندی شرکت داشتند که از مهمترین آنها می‌توان عملیات‌های بازی دراز اول، شهیدان رجایی و با‌هنر، مطلع‌الفجر، فتح‌المبین، بیت‌المقدس، رمضان، ثار‌الله، مسلم‌بن عقیل، امام زین‌العابدین (ع)، والفجر ۲، والفجر 5، تحریر‌القدس، عاشورا، قادر، والفجر ۸ صاحب‌الزمان (عج)، انصار، کربلای 4، کربلای ۵، کربلای ۸، نصر4، بیت‌المقدس ۲، و‌الفجر ۱۰ و عملیات تاریخ‌ساز و حماسی مرصاد را نام برد.

دلاوران ارتشی تیپ قهرمان بیت سال‌های ۵۹-۱۳۵۸ حضوری حماسی در منطقه کردستان داشتند و با شروع جنگ تحمیلی در عملیات‌های نصر، رجایی و باهنر، ابوحمیظه، طریق‌القدس، بیت‌المقدس، محرم و‌الفجر مقدماتی نقش اساسی داشتند و چندین مورد نیز عملیات‌های پدافندی را در منطقه جنوب و جنوب غربی به اجرا در‌آوردند.

تیزپروازان پایگاه شهید نوژه نیز که از آغازین روزهای تجاوز ضربات متوالی به پیکره رژیم بعثت وارد کرده بودند کماکان به عملیات هوایی علیه دشمن ادامه می‌دادند.

عملیات هوایی مانند 3H بر فراز پایگاه الولید عراق که منجر به انهدام بیش از ۵۰ درصد از هواپیماهای دشمن و نیز عملیات هوایی بر فراز آسمان بغداد و بمباران پالایشگاه الدوره توسط خلبان شهید عباس دوران که به حق عباس دوران بود و با انجام این عملیات ضربه مهلک سیاسی به حیثیت رژیم عراق وارد شد و اجرای کنفرانس سران غیر متعهدها در بغداد منتفی شد که به منزله بزرگترین شکست سیاسی عراق در عرصه بین‌المللی محسوب شد تا مدت‌ها رژیم بعثی در انزوای سیاسی قرار داد.

دلاوران نیروی انتظامی استان همدان در قالب کمیته، ژاندارمری و شهربانی در طول جنگ حضوری چشمگر داشتند و به صورت اعزام‌های مستمر در مناطق آفندی و پدافندی به یگان‌های موسی به جعفر (ع)‌، روح‌الله و سایر یگان‌ها گسیل شده و نقش‌آفرینی کردند.

سنگرسازان بی‌سنگر استان همدان نیز پا‌به‌پای همرزمان نظامی خود در جبهه‌های جنوب و غرب با انجام فعالیت‌های مهندسی، فرهنگی، بهداشتی و با راه‌اندازی ستاد پشتیبانی جنگ در کنار کمیته امداد، هلال احمر و استانداری در جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردمی نقش اساسی را ایفا کردند.

مردم استان همدان طی هشت سال دفاع مقدس هشت هزار شهید و بیش از ۱۷ هزار جانباز و نزدیک به یک هزار آزاده سرافراز را در پرونده خود جای داده‌اند.

از استان همدان بیش از ۸۰ هزار نفر در قالب بسیج و بیش از ۲۰ هزار نفر نیروی مردمی در غالب جهاد سازندگی، هلال احمر و ستاد پشتیبانی جنگ به جبهه‌های نور علیه ظلمت اعزام شدند. در وصف پشتیبانی مردم استان از فرزندان رزمنده خود می توان تقدیم بیش از هشتاد هزار واحد خون به رزمندگان بیش از ۱۰ میلیارد ریال و هزار قطعه طلا و جواهرات و هزاران دستگاه کامیون کمک‌های غیرنقدی را نام برد.

برپایی ده‌ها ایستگاه صلواتی و آشپزخانه در جنوب غرب به همت والای مردم استان همدان انجام شده است. که در یک مورد روزانه بیش از 40 هزار رزمنده در جنوب به طور کامل از طریق آشپز‌خانه استان همدان تغذیه می‌شدند.

همچنین توسط ستاد بازسازی مناطق جنگ زده سرپل ذهاب که متولی آن استان همدان بوده است، نزدیک به دو هزار واحد مسکونی، صنعتی، تجاری، و آموزشی بازسازی و یا نوسازی شدند که تمام هزینه‌ها و نیروهای انسانی، آن از استان تامین می‌شد. مردم میهمان‌نواز استان همدان در طول دوران دفاع مقدس از ۳۰ هزار مهاجر جنگ تحمیلی میزبانی نمودند و با اسکان و تامین تمامی مایحتاج زندگی آنان از غم فراق عزیزان، دیار و کاستی‌هاشان را زودودند.

حضور گسترده و حماسی مردم استان همدان در صحنه‌های رزمی و پشتیبان جنگ به گونه‌ای بود که دشمن در کینه‌ورزی با آنان بیش از ۳۰۰ بار آسمان استان همدان را مورد تجاوز هواپیماهای خود قرار داد و خلال آن بیش از ۱۳۰ بار نقاط مسکونی بمباران و یا مورد حمله موشک زمین به زمین واقع شد که طی آن حدوداً ۸۰۰ نفر مردم بی‌گناه به شهادت رسیدند که ۳۳6 نفر از بانوان و نزدیک به ۲۰ نفر هم کودکان بودند.

در این باب همان بس که این حملات بیش از ۱6 هزار واحد مسکونی، تجاری، صنعتی، آموزشی و غیره را تخریب نموده و بیش از ۳۲ میلیارد ریال خسارت مستقیم به دنبال داشته است.