موضوع: داریوش پیشه وری
تاریخ سند: 12 اردیبهشت 1340
موضوع: داریوش پیشه وری
متن سند:
شماره: 10 /319 داریوش پیشه وری چون در آلمان تحصیل کرده و به زبان آلمانی آشنایی دارد به وسیله روستا اقدام کرده که او را از روسیه به آلمان شرقی بفرستند.نامبرده برای گردش به برلین غربی رفته و دیدن آزادی مردم در وی تاثیر فراوان نموده به خصوص وقتی که به وی فشار آوردند که به رومانی برود به آلمان غربی فرار کرده است.
وقتی جریان فرار داریوش برملا شده هیئت اجراییه سخت عصبانی شده اند و غلام یحیی که سابقه خصومت با پدر وی دارد گفته است اگر اینجا آمد ما حسابش را می‌رسیم و اگر به ایران برود آنها.
شایع است که غلام یحیی، پیشه وری1 را در روسیه کشته است.
ایرج اسکندری برای برگرداندن وی شخصاً به برلین غربی رفته و به او قول داده است که وی را در آلمان شرقی نگاه دارند داریوش هم از مشارالیه تضمین خواسته و قانع نشده است و چون از وضع کار گ- پ- او- اطلاع دارد مرتب جای خود را تغییر می دهد نامبرده زن ایرانی دارد که دختر آذری است.
دو نفر از کارمندان سفارت شوروی در آلمان شرقی آدرس وی را گرفته اند که برای برگرداندن مشارالیه اقدام نمایند.
در پرونده ایرج اسکندری بایگانی شود.
12 /2 /40
توضیحات سند:
1 .سید جعفر پیشه وری (جواد زاده خلخالی، پرویز) در سال 1272 ش.
/1893 م.
در روستای زاویه خلخال به دنیا آمد.
در سال 1905 م.
به همراه پدر و مادر به باکو رفت و در آنجا به تحصیل و کار پرداخت.
در حوالی انقلاب روسیه (1917 م.) به کمونیسم جلب شد.
در سال 1918 در سن 25 سالگی عضو کمیته مرکزی حزب عدالت و عضو بوروی خارجی 5 نفره آن گردید.
در سالهای 1919-1920 سردبیری روزنامه حریت را به عهده داشت.
در اردیبهشت 1299/ مه 1920 ارتش سرخ در جریان جنگ با روسهای سفید وارد خاک ایران شد.
به همراه آن تعدادی از رهبران حزب عدالت، از جمله پیشه وری وارد گیلان شدند و در 30 خرداد 1299/ 22 ژوئن 1920 در بندر انزلی اولین کنگره حزب کمونیست ایران را به پا داشتند.
در این کنگره، پیشه وری عضو کمیته مرکزی و یکی از چهار رهبر اصلی حزب شد در کنار حیدر عمو اوغلی (تاریوردیف)، سلطان زاده (آواتیس میکائیلیان) و کامران به انتشار روزنامه کامونیست، ارگان حزب، در رشت پرداخت.
او در مرداد 1299/ ژوئیه 1920 در دولت «کودتای سرخ» احسان الله خان دوستدار سمت کمیساریای کشور را به عهده گرفت.
در پی شکست نهضت جنگل مدتی به باکو رفت و مدیریت روزنامه اکینجی را به دست داشت و سپس به عنوان دبیر مسئول تشکیلات تهران به ایران آمد.
در این دوران، او سرمقاله های روزنامه حقیقت - به مدیریت سیدمحمد دهگان- را می نوشت.
در سال 1304 رابط حزب کمونیست ایران و کمینترن بود.
در سال 1306 در کنگره دوم حزب کمونیست ایران- معروف به کنگره ارومیه که ظاهراً در شهر رستوف در نزدیکی مسکو برگزار شد- مجدداً دبیر کمیته مرکزی و مسئول تشکیلات حزب در تهران شد.
پیشه وری در 6 دی ماه 1306 توسط شهربانی دستگیر شد.
او در تمام دوران زندان حتی منکر عضویت در حزب کمونیست بود، تا بالاخره در اسفند 1318 در دادگاه جنایی به جرم عضویت و تبلیغ فرقه اشتراکی، طبق قانون 1319، به 10 سال زندان محکوم گردید.
در دوران زندان میان پیشه وری و سایر زندانیان کمونیست، به ویژه اردشیر آوانسیان، اختلاف شدیدی وجود داشت که یکی از علل آن شاید اصرار پیشه وری در کتمان سمت حزبی و سوابق خود بوده است.
پس از آزادی در سال 1319 به کاشان تبعید شد.
در مهر ماه 1320 در جلسه موسسان حزب توده شرکت کرد و جزء رهبران اولیه حزب انتخاب شد و به همراه ایرج اسکندری اولین مرامنامه حزب را نوشت ولی به علت اختلاف با اردشیر آوانسیان به زودی کناره گرفت.
در خرداد 1322 انتشار روزنامه آژیر را در تهران آغاز کرد.
در انتخابات مجلس چهاردهم از حوزه تبریز انتخاب ولی در 23 تیر 1323 اعتبارنامه او رد شد.
در کنگره اول حزب توده (10 مرداد 1323) به عنوان نماینده سازمان حزبی آذربایجان حضور یافت ولی در اینجا نیز اعتبارنامه او رد شد.
در مرداد 1324 روزنامه آژیر توقیف شد.
پیشه‌وری به آذربایجان رفت و در شهریور 1324 فرقه دمکرات آذربایجان را بنیاد گذارد و در 21 آذر 1324 حکومت خودمختار فرقه را ایجاد کرد و در پی شکست فرقه در 21 آذر 1325 به باکو رفت.
پیشه وری در 20 تیرماه 1326 در یک سانحه اتومبیل به قتل رسید.
معمولاً قتل پیشه وری را به میرجعفر باقروف- دیکتاتور آذربایجان شوروی- نسبت می دهند و عامل آن را غلام یحیی دانشیان می‌دانند.
در سالهای اخیر این مطلب در جمهوری آذربایجان شیوع کامل یافته است.
با آغاز گلاسنوست گورباچف، این مطلب را اولین بار «علی توده» در یکی از مطبوعات شوروی (ادبیات و اینجه صنعت ارگان اتحادیه نویسندگان آذربایجان شوروی) اعلام داشت.
علت این امر اختلاف پیشه وری با باقروف و میرزا ابراهیموف- وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی- ذکر می شود.
به گفته یک شاهد عینی (نصرت الله جهانشاهلو) پیشه وری علت شکست فرقه را افراط در جدایی از احزاب سیاسی ایران می‌دانسته است و باقروف، به عکس، علت را در این می دانسته که «به یکباره از دولت و مردم ایران نبریدید و به ما نپیوستید».
همسر پیشه وری معصومه رحمانی نام داشت و از او یک پسر، به نام داریوش، به جای مانده است.
(خاطرات نورالدین کیانوری)