گزارش
تاریخ سند: 10 بهمن 1337
گزارش
متن سند:
شماره : 519 /2956 /1 اصلانی کارمند بنگاه راه آهن که از اوّل تأسیس حزب توده مسئول کمیسیون تفتیش کل شورای متحده مرکزی بوده و زمان حرکت دکتر سلام اللّه جاوید به تصمیم کمیته مرکزی حزب توده ایران به سمت وزیر کشور دولت انقلابی پیشه وری1 آقایان دکتر جهانشالو و اصلانی نامبرده به آذربایجان رفته بودند آقای دکتر جهانشالو مسئول کمیته ایالتی خمسه و آقای اصلانی منشی دکتر جاوید وزیر کشور بوده و روزی که فرقه آذربایجان عقب نشینی کرده بود اصلانی فوق از آن تاریخ متواری پس از چند مدت به تهران آمده در بنگاه راه آهن مشغول کار بودند چون اینجانبان سرابی و مأمور ویژه از سابقه شخص فوق با اطلاع بودیم اخیرا در صدد تهیه نشانی منزل نامبرده برآمده تا مرکزی که اغلب شبها در آنجا رفت و آمد داشته بدست آورده ساعت 30 /15 در نوشابه فروشی خیابان سی متری رفته بطور غیرمحسوس نشانی شخص منظور تعیین شخصا بدون مأمور ویژه جنب منزل نامبرده رفته زمان خروج از منزل نامبرده را دستگیر و تحویل نگهبانی [ناخوانا ]گردید.با ستوان یکم شمس، مراجعه به] ناخوانا] در مرکز برای] ناخوانا [اقدام نماید.
23 /12 /37
توضیحات سند:
1ـ سید جعفر پیشه وری (جوادزاده خلخالی، پرویز) در سال 1272 ش (1893 م) در روستای زاویه خلخال به دنیا آمد.در سال 1905 م به همراه پدر و مادر به باکو رفت و در آنجا به تحصیل و کار پرداخت.
در حوالی انقلاب روسیه (1917 م) به کمونیسم جلب شد.
در سال 1918، در سن 25 سالگی، عضو کمیته مرکزی حزب عدالت و عضو بوروی خارجی 5 نفره آن گردید.
در سالهای 1919 ـ 1920 سردبیری روزنامه حرّیت را به عهده داشت.
در اردیبهشت 1299 / مه 1920 ارتش سرخ در جریان جنگ با روسهای سفید وارد خاک ایران شد.
به همراه آن تعدادی از رهبران حزب عدالت، از جمله پیشه وری، وارد گیلان شدند و در 30 خرداد 1299 / 22 ژوئن 1920 در بندرانزلی اولین کنگره حزب کمونیست ایران را به پا داشتند.
در این کنگره، پیشه وری عضو کمیته مرکزی و یکی از چهار رهبر اصلی حزب شد ـ در کنار حیدر عمواوغلی (تاریوردیف)، سلطان زاده (آواتیس میکائیلیان) و کامران ـ و به انتشار روزنامه کامونیست، ارگان حزب، در رشت پرداخت.
او در مرداد 1299/ ژوئیه 1920 در دولت «کودتای سرخ» احسان اللّه خان دوستدار سمت کمیساریای کشور را به عهده گرفت.
در پی شکست نهضت جنگل مدتی به باکو رفت و مدیریت روزنامه اکینجی را به دست داشت و سپس به عنوان دبیر مسئول تشکیلات تهران به ایران آمد.
در این دوران، اوسرمقاله های روزنامه حقیقت ـ به مدیریت سیدمحمد دهگان ـ را می نوشت.
در سال 1304 رابط حزب کمونیست ایران و کمینترن بود.
در سال 1306 در کنگره دوم حزب کمونیست ایران ـ معروف به کنگره ارومیه که ظاهرا در شهر رستوف در نزدیکی مسکو برگزار شد ـ مجددا دبیر کمیته مرکزی و مسئول تشکیلاتی حزب در تهران شد.
پیشه وری در 6 دی ماه 1306 توسط شهربانی دستگیر شد.
او در تمام دوران زندان حتی منکر عضویت در حزب کمونیست بود، تا بالاخره در اسفند 1318 در دادگاه جنائی به جرم عضویت و تبلیغ فرقه اشتراکی، طبق قانون 1310، به 10 سال زندان محکوم گردید.
در دوران زندان میان پیشه وری و سایر زندانیان کمونیست، به ویژه اردشیر آوانسیان، اختلاف شدیدی وجود داشت که یکی از علل آن شاید اصرار پیشه وری در کتمان سمت حزبی و سوابق خود بوده است.
پس از آزادی در سال 1319 به کاشان تبعید شد.
در مهرماه 1320 در جلسه مؤسسان حزب توده شرکت کرد و جزء رهبران اولیه حزب انتخاب شد و به همراه ایرج اسکندری اولین مرامنامه حزب را نوشت ولی به علت اختلاف با اردشیر آوانسیان به زودی کناره گرفت.
در خرداد 1322 انتشار روزنامه آژیر را در تهران آغاز کرد.
در انتخابات مجلس چهاردهم از حوزه تبریز انتخاب ولی در 23 تیر 1323 اعتبارنامه او رد شد.
در کنگره اول حزب توده (10 مرداد 1323) به عنوان نماینده سازمان حزبی آذربایجان حضور یافت.
در مرداد 1324 روزنامه آژیر توقیف شد.
پیشه وری به آذربایجان رفت و در شهریور 1324 فرقه دمکرات آذربایجان را بنیاد گذارد و در 21 آذر 1324 حکومت خودمختار فرقه را ایجاد کرد و در پی شکست فرقه در 21 آذر 1325 به باکو رفت.
پیشه وری در 20 تیر ماه 1326 در یک سانحه اتومبیل به قتل رسید.
معمولاً قتل پیشه وری را به میرجعفر باقروف ـ دیکتاتور آذربایجان شوروی ـ نسبت می دهند و عامل آن را غلام یحیی دانشیان می دانند.
در سالهای اخیر این مطلب در جمهوری آذربایجان شیوع کامل یافته است.
با آغاز گلاسنوست گورباچف، این مطلب را اولین بار «علی توده» در یکی از مطبوعات شوروی (ادبیات و اینجه صنعت ارگان اتحادیه نویسندگان آذربایجان شوروی) اعلام داشت.
علت این امر اختلاف پیشه وری با باقروف و میرزا ابراهیموف ـ وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی ـ ذکر می شود، به گفته یک شاهد عینی (نصرت اللّه جهانشاهلو) پیشه وری علت شکست فرقه را افراط در جدایی از احزاب سیاسی ایران می دانسته است و باقروف، به عکس، علت را در این می دانسته که «به یک باره از دولت و مردم ایران نبریدید و به ما نپیوستید» اسناد ساواک نیز مرگ پیشه وری را به علت پشیمانی وی از همکاری با شوروی و تلاش او برای تشکیل دوباره و بازگرداندن ایرانیان مقیم شوروی به ایران و نیز تألیف کتابی با عنوان «چگونه اشتباه کردم» دانسته اند، اما برخی از اعضای قدیمی حزب توده مرگ او را کاملاً تصادفی و بدون برنامه ریزی پیشین از سوی مقامات شوروی می دانند.
به هر روی داستان زندگی و مرگ پیشه وری بدون دسترسی به اسناد دولتی شوروی سابق مانند دفتری بی آغاز و انجام در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند.
همسر پیشه وری معصومه رحمانی نام داشت.
و از او یک پسر، به نام داریوش، به جای مانده است.
(تقی شاهین، پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر.
رادنیا، تهران : گونش، 1360 ؛ ابراهیم فخرایی، سردار جنگل، تهران : جاویدان 1366 ؛ علی زیبایی، کمونیزم در ایران، تهران : 1343 ؛ کاوه بیات ]به کوشش]، فعالیتهای کمونیستی در دوره رضاشاه، تهران : سازمان اسناد ملّی ایران، 1370 ؛ ایرج اسکندری، خاطرات سیاسی، تهران : علمی، 1368 ؛ نصرت اللّه جهانشاهلوی افشار، سرگذشت ما و بیگانگان، لندن : مرد امروز، 1367، ج 2 ؛ راه ارانی، شماره 4، شهریور (1367) ـ دکتر حسن نظری، گماشتگیهای بدفرجام، تهران، رسا، 1376.