گزارش ویژه درباره : نظام وظیفه طلاب مورخه 4/12/42
تاریخ سند: 4 اسفند 1342
گزارش ویژه درباره : نظام وظیفه طلاب مورخه 4/12/42
متن سند:
این نسخه در پرونده نظام وظیفه طلاب بایگانی شود.18 /12 الف ـ مقدمه : ب ـ نظر سه نفر از مراجع تقلید و سه نفر از استادان دانشگاه در این مورد.
1ـ نظر آیت الله محمدرضا گلپایگانی 2ـ نظر آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی 3ـ نظر آیت الله سید کاظم شریعتمداری 4ـ نظر امام جمعه تهران* ـ سید محمد مشکوۀ1 و زین العابدین ذوالمجدین2 استادان دانشگاه.
ج ـ نتیجه الف ـ مقدمه : اخیرا آئین نامه و برنامه تحصیلات طلاب علوم دینی که در تاریخ اول دیماه 1342 بتصویب شورای عالی فرهنگ رسیده است جهت اجراء بادارات تابعه ابلاغ و اشعار گردیده از این پس کارت معافیت تحصیلی برای محصلین علوم دینی در صورتی صادر خواهد شد که مطابق با آئین نامه و برنامه مزبور تحصیل نمایند.
تصویب و ابلاغ آئین نامه و برنامه یاد شده بدنبال اقدام قبلی اداره کل نظام وظیفه عمومی صورت گرفته است.
اداره نظام وظیفه عمومی در فروردین ماه 1342 طی بخشنامه ای اعلام کرد فقط بطلابی کارت معافیت تحصیلی خواهد داد که علاوه بر اشتغال بتحصیل در رشته علوم دینی دارای دیپلم 6 ساله متوسطه نیز باشند.
و چون در بین طلاب حوزه های علمیه قم ـ مشهد و سایر نقاط کشور و یا خارج از کشور طلابی که دارای دیپلم میباشند و در عین حال بتحصیلات خود در رشته علوم دینی ادامه میدهند معدود هستند بنابر بخشنامه صادره عده ای از محصلین علوم دینی که طبق مقررات قبلی از خدمت نظام وظیفه معاف شناخته میشدند بعنوان مشمول شناخته شدند و حوزه های نظام وظیفه عده ای از آنان را در حوزه های علمیه قم ـ اصفهان ـ رضائیه ـ مشهد ـ سنندج و پاره ای از نقاط دیگر احضار و چند نفر از آنها را جهت خدمت بپادگان های مربوطه اعزام کردند.
این اقدام اداره نظام وظیفه عمومی که با توجه به شرایط و اوضاع و احوال آن موقع صورت گرفته بود موجب ناراحتی روحانیون گردید و تا چند ماه سوژه ای برای مخالفت عناصر مخالف واقع شد.
چند نفر از مراجع تقلید نیز علنا نسبت بآن جریان اظهار نگرانی کردند.
تا قبل از صدور بخشنامه یاد شده از طرف اداره نظام وظیفه عمومی روش موجود راجع به نظام وظیفه طلاب چنین بود که دو نفر از مدرسین مورد اعتماد وزارت فرهنگ اشتغال بتحصیل طلاب مشمول را گواهی میکردند و وزارت فرهنگ باستناد گواهی دو نفر مدرس مزبور طلاب مورد بحث را بعنوان محصل علوم دینی به حوزه های نظام وظیفه معرفی مینمود و حوزه ها نیز برای آنان کارت یکساله معافیت تحصیلی صادر میکردند.
و هر گاه طلاب علوم دینی بدرجه اجتهاد میرسیدند طبق قانون از خدمت سربازی معاف شناخته میشدند.
در هر حال پس از صدور بخشنامه اداره نظام وظیفه هنگامی که نسبت بروحانیون سیاست ملایم تری اتخاذ گردید قرار شد قید (داشتن دیپلم) را از طلاب بردارند.
و در عین حال ترتیبی فراهم آوردند که فقط محصلین واقعی علوم دینی از معافیت تحصیلی بر خوردار شوند نه آنهائی که احتمالاً از عنوان محصلی علوم دینی سوء استفاده کرده مایلند از خدمت سربازی خودداری نمایند.
بهمین جهت وزارت فرهنگ در اول دیماه سال جاری آئین نامه و برنامه جدیدی برای تحصیلات محصلین علوم دینی تهیه و اخیرا جهت اجراء باداره کل نظام وظیفه عمومی ابلاغ کرد.
(یک نسخه آئین نامه و برنامه مزبور در 4 برگ ضمیمه این گزارش میباشد.) نظر باینکه قبل از تهیه و تنظیم آئین نامه و برنامه مورد بحث نظر مراجع تقلید و سایر مدرسین متنفذ حوزه های علمیه و اشخاص مطلع استفسار نشده بود.
و بعلت نواقصی که داشت بنظر میرسید در صورت اجرا با مخالفت محافل روحانی مواجه خواهد گشت و ناراحتی جدیدی ایجاد خواهد نمود.
لذا بطور محرمانه و خصوصی با هر کدام از آیات اللّه گلپایگانی و مرعشی نجفی و شریعتمداری در شهرستان قم و با امام جمعه تهران سید محمد مشکوۀ و زین العابدین ذوالمجدین استادان دانشگاه که در این زمینه اطلاعات کافی دارند در شهر تهران ملاقات و پیرامون آئین نامه و برنامه مزبور مذاکره شد.
هر یک از نامبردگان فوق نظر خود را مبنی بر مخالفت با آن اعلام کردند و مطالبی اظهار داشتند که ذیلاً باستحضار عالی میرساند : 1ـ آیت الله محمدرضا گلپایگانی : آیت الله گلپایگانی میگفت من علاقمند آرامش و امنیت مملکت هستم.
زیرا میدانم که ترویج و تبلیغ احکام و تعلیمات دین مبین اسلام در پرتو امنیت و با حفظ استقلال کشور میسر است.
و در صورت عدم آرامش و انقلاب و تغییر رژیم معلوم نیست که چه وضعی پیش خواهد آمد.
شخصا نسبت بمقامات عالیه مملکت ارادت دارم و چون ملاحظه میکنم که عده ای سعی مینمایند روابط مقامات مملکتی را با روحانیون تیره سازند و بعضا تضییقات موجود را بمقامات مورد احترام بنده نسبت میدهند ناراحت میشوم.
اینکار هم بزیان کشور و هم بزیان مردم است.
موضوع نظام وظیفه طلاب نیز با وجود عدم اهمیت آن بصورت مساله ناراحت کننده ای جلوه گر شده است.
در صورتی که دولت احتیاجی به در حدود 500 تا 1000 نفر طلاب مشمولی که در حال تحصیل هستند ندارد و بر فرض آن هم که بآنان کارت معافیت تحصیلی ندهد اغلب از راه های دیگری معاف شناخته میشوند.
برنامه و آئین نامه وزارت فرهنگ مورد تایید بنده نیست و عقیده دارم که اجرای آن موجب تحلیل حوزه های علمیه میشود.
اصولاً برای دانشگاه های روحانی قم ـ نجف و نقاط دیگر توهین آمیز است که وزارت فرهنگ بدون مشورت با نمایندگان آنها در سرنوشت آنان دخالت کند.
و با وجود عدم تخصص برای آنها برنامه وضع نماید.
قبل از آنکه وزارت فرهنگ تاسیس شود، حوزه های علمیه موجود بودند و دانشمندان ممتازی نظیر فارابی ها و ابن سیناها تحویل جوامع بشری دادند.
اکنون هم شایسته است که این قبیل دانشگاهای روحانی مانند دانشگاه تهران از لحاظ فنی و تخصصی مستقل باشند و برنامه های تحصیلات خود را شخصا تهیه نمایند.
منتهی وزارت فرهنگ در جریان کار آنها باشد.
برنامه ای که وزارت فرهنگ برای تحصیلات محصلین علوم دینی تهیه کرده ناقص است.
و با روش جاری در حوزه ها تطبیق نمیکند.
انتظار میرود که اداره نظام وظیفه در مورد نظام وظیفه طلاب فعلاً همان ترتیبی را که زمان آیت الله بروجردی اعمال میشد اجراء نماید.
البته ما سعی میکنیم مدرسینی را برای امتحان طلاب معرفی نمائیم که از روی حقیقت گواهی کنند و از دادن گواهی به آنهائی که میخواهند بعنوان محصل علوم دینی از خدمت سربازی خودداری کنند جلوگیری نمایند.
ضمنا برای تحصیلات طلاب برنامه های جدیدی هم تنظیم کرده ایم که بتدریج اجراء خواهد شد.
در دوران سلطنت اعلیحضرت فقید رضا شاه کبیر نیز روش چنین بود که در حوزه های علمیه جلسات امتحان تشکیل میشد.
و نمایندگان وزارت فرهنگ در آن جلسه شرکت میکردند.
امتحانات را خود مدرسین بعمل میآوردند و گواهی آنان برای صدور کارت معافیت تحصیلی طلاب کافی بود.
موقعی هم که در نظر داشتند امتحانات را مشکل تر سازند مرحوم آیت الله شیخ عبدالکریم حائری مرجع تقلید آن زمان امتحانات را تعطیل کرد و اظهار ناراحتی نمود.
ولی اعلیحضرت فقید برای نامبرده پیغام فرستادند که هر طور او صلاح میداند عمل شود.
بدین ترتیب طلاب علوم دینی در هنگام تحصیل از خدمت معاف بودند.
تا آنکه در فروردین ماه امسال بخشنامه جدید اداره کل نظام وظیفه صادر شد و برای معافیت آنان داشتن دیپلم 6 ساله متوسطه را قید کرد.
و وضع موجود را بوجود آورد.
اکنون هم اجرای طرح جدید وزارت فرهنگ موجب نگرانی است و در صورت اجراء آن بنده شخصا خود را کنار خواهد کشید.
2ـ آیت الله مرعشی نجفی آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی برنامه و آئین نامه وزارت فرهنگ را با بدبینی تلقی کرده بود و اظهار میداشت این قبیل اقدامات برای تضعیف روحانیت و حوزه های علمیه صورت میگیرد.
بنده با تنظیم برنامه های تحصیلی کلاسیک برای طلاب و دادن مدرک تحصیلی با آنان مخالف هستم.
و عقیده دارم که عده ای محصلین علوم دینی در صورت بدست آوردن دیپلم و امثال آن تغییر روش خواهند داد و از تحصیل در حوزه های منصرف خواهند شد.
در هر حال اتخاذ تصمیم نهائی و اعلام نظر قطعی در این زمینه منوط به آزادی آیت الله خمینی و مشورت با نامبرده میباشد.
زیرا بدون جلب نظر او نتیجه مطلوب گرفته نخواهد شد.
3ـ آیت الله شریعتمداری آیت الله سید کاظم شریعتمداری میگفت بیشتر سوء تفاهمات از اینجا ناشی میشود که وقتی مقدرات روحانیون و حوزه های علمیه را تعیین مینمایند بموقع نظر خود آنان را استفسار نمیکنند و خود آنها را در سرنوشت خویشتن شرکت نمیدهند.
وزارت فرهنگ اگر قبل از تنظیم چنین آئین نامه ای با مسئولین حوزه های علمیه مذاکره میکرد بنظر میرسد که طرح مناسبی را با توافق با مراجع تقلید تنظیم مینمود.
باید یاد آور شوم که ظرف ده سال گذشته در حدود 1500 نفر در حوزه علمیه قم معافیت تحصیلی دریافت کرده اند و اگر با دقت بررسی شود معلوم میگردد که حوزه قم در هر سال بیش از 150 نفر مشمول جدید ندارد که عده ای از آنان هم مطابق قانون میتوانند از راه های دیگری غیر از راه تحصیل معافی بگیرند.
با این مقیاس مشمولین سالانه حوزه های علمیه دیگر نظیر حوزه های مشهد و نجف هم چندان زیاد نیستند.
بنابراین مساله معافیت تحصیلی طلاب آنقدر مهم نیست که بخاطر آن سخت گیری هائی بعمل آید.
گذشته از آنکه اگر هم نظر اعمال فشار در کار باشد موضوع نظام وظیفه برای آن مناسب نیست.
زیرا اعمال فشار در این زمینه بعنوان مخالفت با تحصیل تلقی میشود و مباین فتوت و انسانیت است.
آئین نامه و برنامه وزارت فرهنگ با شرایط تحصیلی طاب علوم دینی منطبق نیست و اجراء آن بمعنای جلب طلاب بخدمت سربازی است.
و چون در حدود سی سال بود که محصلین علوم دینی طبق روش معینی معافیت تحصیلی دریافت مینمودند تغییر روش آنان در اوضاع و احوال فعلی آنهم با این برنامه که هم ناقص است و هم غیر واقعی است بعنوان یک عمل انتقامی تلقی میشود.
بنظر بنده این برنامه یا از روی بی اطلاعی تنظیم شده و یا در تهیه آن نظر خاصی بوده است.
البته خود ما متوجه هستیم که باید در برنامه تحصیلی طلاب تجدید نظر نمائیم.
و درس های آنان را با مقتضیات فعلی تطبیق دهیم.
در این مورد اقداماتی هم کرده ایم و تصمیم داریم که در آینده بتدریج اقدامات دیگری نیز بعمل آوریم.
بعلاوه اطلاع داریم که هر گاه بعضی از افراد بدون صلاحیت بنام محصلی علوم دینی کارت معافیت تحصیلی بدست آورند بزیان حوزه های علمیه تمام خواهد شد.
اما صلاح وضع حوزه ها با این برنامه عملی نیست و میبایست از طریق مسئولین خود حوزه ها پس از بررسی کامل در مدت کافی صورت گیرد.
در حال حاضر انتظار ما اینست که حوزه های علمیه را مانند دانشگاه تهران مستقل بدانند.
و تعیین سرنوشت آنها را بدست خودشان بسپارند.
اگر تنظیم چنین آئین نامه و برنامه ای را بخود ما واگذار میکردند پس از مطالعاتی که بعمل میآید بالاخره با مقامات مسئول دولتی توافق میشد و طرفین راضی میگردیدند.
هر گاه دادن استقلال به حوزه های علمیه مقدور نیست مناسب است که نماینده دائمی ما را در شورای عالی فرهنگ بپذیرند تا مشارالیه موقع اتخاذ تصمیمات مقتضی نظر ما را نیز تشریح نماید.
در صورتی که هیچکدام از دو پیشنهاد فوق عملی نیست لااقل در مواقع لازم نماینده موقتی ما را احضار فرمایند.
آیت الله شریعتمداری افزود عقیده دارم که فعلاً همان روش موجود در زمان مرحوم آیت الله بروجردی درباره طلاب مشمول اعمال شود.
با این تفاوت که تحصیلات طلاب مطابق برنامه جدید صورت گیرد.
چنین برنامه ای نیز میبایست در خود حوزه های علمیه پس از مشورت و مطالعه لازم تنظیم و به تدریج اجراء شود.
تا برای طلاب ناراحتی ایجاد ننماید.
این برنامه قبلاً باستحضار مسئولین مربوطه خواهد رسید و پس از توافق اجراء خواهد گشت.
آیت الله شریعتمداری در پایان سخنان خود خاطر نشان ساخت که اجراء آئین نامه و برنامه مورد بحث وزارت فرهنگ موجب رسوخ سوء تفاهم موجود و زیاد شدن فاصله دولت با روحانیون خواهد شد.
4ـ نظر سه نفر از استادان دانشگاه : امام جمعه تهران، سید محمد مشکوۀ و زین العابدین ذوالمجدین استادان دانشگاه نیز مانند سه نفر آیات اللّه یاد شده با آئین نامه و برنامه وزارت فرهنگ موافق نبودند و اظهار عقیده میکردند که در مورد نظام وظیفه طلاب میبایست همان روشی که در دوران سلطنت اعلیحضرت فقید رضا شاه کبیر موجود بود اعمال شود.
استادان مزبور نواقصی را در آئین نامه وزارت فرهنگ یافته و معرفی میکردند که مهمترین آنها بشرح ذیل میباشد: 1ـ در این آئین نامه وضع طلابی که فعلاً طبق برنامه موجود در حوزه های علمیه سرگرم تحصیل میباشند روشن نشده است.
و چون هیچکدام از آنان طبق آئین نامه مورد بحث درس نخوانده اند بنابر مفاد آئین نامه میبایست بخدمت نظام وظیفه اعزام گردند.
در حالی که عده ای از آنان مدت چند سال است بتحصیل علوم دینی اشتغال دارند و از این راه هر سال کارت معافیت تحصیلی دریافت کرده اند.
2ـ وضع طلابی هم که فرضا طبق آئین نامه مزبور تحصیل خواهند کرد پس از فارغ التحصیلی روشن نگردیده و معلوم نیست که آنان پس از اتمام دوران طولانی تحصیلات خود میبایست بخدمت اعزام شوند یا خیر؟.
و در صورت اثبات آیا بصورت سرباز عادی خدمت خواهند کرد یا بصورت سربازان دیپلمه یا لیسانسیه و امثال آن.
3ـ وضع طلابی هم که بنابراین آئین نامه تحصیل کرده ولی پس از مدتی بیش از 12 سال فعالیت تحصیلی ترک تحصیل مینمایند روشن نیست.
آیا پس از حداقل 12 سال تحصیل میبایست بصورت سرباز عادی خدمت کنند؟ در این صورت علاوه بر آنکه با مقایسه با دیپلمه های رسمی که هنگام خدمت نظام وظیفه بدرجه گروهبانی مفتخر میکردند نسبت بآنان بی لطفی شده از لحاظ بالا بودن سن نیز دارای صلاحیت خدمت وظیفه بصورت سربازی عادی نمیباشند.
مهمترین نکته ضعفی هم که استادان مذکور از برنامه تحصیلی تصویب شده در شورای عالی فرهنگ نشان میدادند عدم انطباق آن با کیفیت واقعی تحصیلات طلاب و در پاره ای از مواد غیر قابل عمل بودن آن بود.
مثلاً در برنامه تحصیلی سال سوم مقدماتی صرف و نحو عربی در حدود کتاب (سیوطی) نوشته شده و یا در برنامه سال اول دوره سطح برای نحو باب اول از کتاب (مغنی اللبیب) ذکر گردیده و درس اصول سال سوم دوره سطح مباحث لفظیه و اوامر و نواهی در حدود کتاب (قوانین) تعیین شده است.
در صورتی که تحصیل هیچکدام از برنامه های مزبور در مدتی که ذکر گردیده عملی نیست.
امام جمعه تهران میگفت طلاب علوم دینی در حوزه های علمیه بنابر آنکه بخواهند فقیه ـ حکیم ـ ادیب و یا اهل حدیث و تفسیر بشوند کتابها و درسهای مختلف و مربوط برشته خود را میخوانند و تنظیم برنامه واحدی برای کلیه طلاب صحیح نیست.
این هم یکی از نواقص برنامه فرهنگ است.
امام جمعه میافزود در حال حاضر صلاح است از هر گونه اقدام غیر ضروری که موجب تحریک و نگرانی روحانیون میشود خودداری گردد.
و در مورد نظام وظیفه طلاب هم بهتر است روش صحیح و مسالمت آمیزی اتخاذ و با مذاکره با مراجع تقلید از آنان خواسته شود برنامه ای برای تحصیلات طلاب تهیه و تنظیم نمایند و پس از حصول توافق بنابر همان برنامه امتحاناتی از طلاب بعمل آید و در صورت موفقیت کارت معافیت تحصیلی یکساله برای آنان صادر گردد.
در اجرای این طرح دفاتری برای طلاب مشمول تهیه و مشخصات و نام هر کدام از آنان را در دفاتر مزبور ثبت کنند و در هر سال درس هائی را که امتحان میدهند در آن دفاتر یادداشت نمایند تا معلوم شود که هر کدام از محصلین علوم دینی در هر سال چه خوانده اند و چقدر پیشرفت کرده اند.
باین ترتیب نام آنهائی که بطور جدی تحصیل نمیکنند و با ترک تحصیل مینمایند خود بخود از لیست محصلین حدف شده و بحوزه های نظام وظیفه اعزام خواهند گشت.
البته تا موقعی که چنین برنامه ای وسیله مراجع تقلید تنظیم و اجراء گردد همان روش که تا قبل از فروردین ماه سال جاری درباره طلاب مشمول اعمال میشد اجراء شود.
سه نفر استادان یاد شده میگفتند در دوران سلطنت اعلیحضرت فقید رضا شاه کبیر نیز برنامه تحصیلات طلاب با نظر مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری مرجع تقلید آن زمان تنظیم گشته بود و طلاب را خود مدرسین در حوزه های علمیه امتحان میکردند.
ذوالمجدین و مشکوۀ هم بنمایندگی از طرف وزارت فرهنگ در امتحانات طلاب نظارت داشتند امضاء دو نفر از مدرسین برای صدور کارت معافیت تحصیلی کافی بود.
منتهی هر گاه نمایندگان وزارت فرهنگ نسبت بامتحان محصلی تردید و یا اشکال میکردند از محصل مزبور امتحان مجددی وسیله مدرسین بعمل میآید و نتیجه امتحان مجدد ملاک عمل قرار میگرفت.
استادان مورد بحث تاکید میکردند که در حال حاضر نیز میبایست برنامه تحصیلی طلاب وسیله خود مراجع تقلید و مدرسین متنفذ علمیه و تهیه و پس از توافق تصویب و اجراء شود.
ج ـ نتیجه : همانطور که استحضار دارند طلاب علوم دینی دانشجویانی هستند که بدون تحمیل بر بودجه مملکت و بدون آنکه انتظار داشته باشند دولت برای آنان مدرسه بسازد یا وسائل تحصیلی آنها را فراهم نماید بتعلیم و تعلم ادامه میدهند.
در عین حال توقعی هم ندارند که پس از پایان دوران تحصیل مانند دانش آموزان و دانشجویان کلاسیک دارای گواهینامه ای بشوند تا بتوانند در ادارات دولتی استخدام کردند.
بدین ترتیب در هر سال عده ای در رشته علوم دینی و اخلاقی پیش میروند و بر تعداد افراد تحصیل کرده مملکت میافزایند بدون آنکه دولت کمکی به پیشرفت تحصیلی آنان بنماید.
با توجه باین مقدمه بدیهی است که طبیعتا میبایست طلاب نیز مانند محصلین مشتغل در موسسات وزارت فرهنگ تا مدتی که تحصیل میکنند از خدمت نظام وظیفه معاف باشند.
از دوران اعلیحضرت فقید رضا شاه کبیر تا قبل از فروردین ماه 1342 نیز بهمین نحو عمل میشده است.
گفته میشود بعضا پاره ای از اشخاص غیر طلبه هم بعنوان طلبه از خدمت سربازی شانه خالی کرده اند که حل این مشکل با کنترل امتحانات طلاب عملی است.
نکته ای که اینجا شایان توجه است این است که برای کنترل طلاب نباید انتظار داشت که آنها دارای مدرک کلاسیک معینی باشند.
زیرا این امر با روش کار و عرف و عادت آنان تطبیق نمینماید.
البته انطباق برنامه های تحصیلی آنها با شرایط زمان و اوضاع و احوال فعلی جهان ضروری است.
و این هم مساله ای است که مورد توجه عده ای از مراجع تقلید و مسئولین حوزه های علمیه قرار گرفته و تا حدودی اقداماتی در این زمینه بعلم آورده اند.
و در نظر دارند که در آینده بتدریج اقدامات دیگری نیز بعمل آورند قید داشتن دیپلم برای طلاب مشمول که در بخشنامه فروردین ماه اداره نظام وظیفه گنجانده شده بود و همچنین شرایطی که در آئین نامه و برنامه جدید وزارت فرهنگ رعایت شده با عرف و عادت و روش کار حوزه های علمیه موافق نیست و اجراء آنها موجب نگرانی و بدبینی روحانیون است.
اینک نتیجه ای که پس از بررسیهای لازم و مصاحبه با بعضی از روحانیون طراز اول و مشاهدات نزدیک تحصیلات حوزه های علمیه گرفته شده و بصورت پیشنهادهای زیر بعرض میرسد تا در صورت تصویب بهر نحو که صلاح میدانند جهت اجراء بمقامات مربوطه ابلاغ فرمایند.
1ـ در حال حاضر که آئین نامه و برنامه جدید وزارت فرهنگ در مورد تحصیلات طلاب علوم دینی تایید نمیشود و تصمیم قطعی و صحیحی برای نظام وظیفه طلاب اتخاذ نگردیده است نسبت به معافیت تحصیلی طلاب مانند روش موجود تا قبل از فروردین ماه 1342 عمل شود.
یعنی دو نفر از مدرسین حوزه های علمیه که مورد اطمینان وزارت فرهنگ هستند طبق عرف و عادت حوزه ها همه ساله امتحاناتی از طلاب مشمول بعمل آورند و مشخصات طلابی را که در امتحانات مزبور توفیق حاصل کرده اند بادارات فرهنگ مربوط گزارش کنند.
ادارت فرهنگ نیز باستناد امضاء مدرسین یاد شده مشخصات طلاب مورد بحث را بحوزه های نظام وظیفه معرفی نمایند و حوزه ها نیز کارت معافیت یکساله تحصیلی برای طلاب مزبور صادر کنند.
نماینده وزارت فرهنگ در امتحانات نظارت داشته باشد.
این کار محتاج بصدور بخشنامه ای از طرف وزارت فرهنگ و اداره کل نظام وظیفه عمومی است.
2ـ در موقعی که صلاح باشد وزارت فرهنگ بوسیله عناصر مورد اطمینان روحانیون با مراجع تقلید مقیم شهرستانهای قم و مشهد و در صورت لزوم با مراجع تقلید مقیم کشور عراق مذاکراتی نموده و بطور مقتضی از آنان بخواهد که برنامه جدیدی برای تحصیلات طلاب علوم دینی در حوزه های علمیه تنظیم نمایند.
و پس از حل و اصلاح و توافق طرفین برنامه اشاره شده را در شورای عالی فرهنگ بتصویب رسانده بموقع اجراء گذارد.
این اقدام بررسی کافی ـ فرصت مناسب و روش صحیح میخواهد.
توضیحات سند:
* امام جمعه تهران، سید حسن امامی بود.1ـ سید محمد مشکوۀ بیرجندی فرزند حاج سید علی در 27 شوال 1319 ق در بیرجند متولد شد و در کودکی به آموختن قرآن مشغول شد و پس از آنکه سفری به عتبات عالیات نمود به ایران بازگشت و نزد مرحوم شیخ محمد موحد و شیخ غلامرضا فاضل به تحصیل مقدمات عربی پرداخت و بعد در شهر مشهد و در محضر مرحوم حاج آقا حسین قمی و آقا زاده خراسانی به فرا گرفتن علوم فقه و اصول پرداخت و در خدمت مرحوم ادیب نیشابوری و مرحوم آقا بزرگ حکیم به آموختن ادبیات و فلسفه مشغول شد مشکوۀ پس از آن، علوم فقه و اصول را نزد آقا شیخ حسین خیابانی و مرحوم شهرستانی تکمیل کرد و در سنین جوانی عازم تهران شد.
مقارن کودتای 1299 وارد تهران شد.
در محضر میرزا محمود قمی و ملا علی قمی مطالعات فلسفی خود را تکمیل کرد.
در سال 1313 بنا به اصرار و توصیه اعتماد الدوله وزیر معارف وقت به تدریس تفسیر قرآن و علم کلام در دانشکده معقول و منقول پرداخت و پس از نوشتن رساله ای در شرح حال ابوالحسن بیهقی استاد شناخته شد و از سال 1321 ش به عضویت دانشگاه و از سال 1322 به عضویت انجمن تألیف و ترجمه دانشگاه منصوب شد.
وی از استادانی بود که به اتفاق جمع مراجع تقلید مجتهد جامع الشرایط شناخته شد.
از جمله مراجع عظام که به ایشان درجه اجتهاد دادند.
سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاء الدین عراقی، سید محمد حجت و حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی بودند.
وی علاوه بر تدریس در دانشگاه در مدرسه عالی سپهسالار نیز به تدریس فلسفه اشتغال داشت.
مشکوۀ در سال 1339 کتب خطبی کتابخانه خود را به دانشگاه تهران بخشید و پایه کتابخانه مرکزی دانشگاه را گذاشت، از تألیفات وی می توان تعلیقات المشکوۀ، کلمۀ التوحید، تصحیح کتاب الوجیزه شیخ بهائی، تصحیح کلید بهشت قاضی سعید تصحیح درۀ التاج، تصحیح مصادقۀ الاخوان، تصحیح صحیفه سجادیه، ترجمه رسالۀ العشق ابن سینا، تصحیح دره الاخبار و لمعۀ الانوار را نام برد.
2ـ نام پدر زین العابدین ذوالمجدین، فرج اللّه است.
تحصیلات وی در قم بوده و سپس به تهران مراجعت کرده و در دانشکده معقول و منقول به تدریس فقه اشتغال داشته است.
تا قبل از تشکیل دادگستری به وسیله داور، به تدریس فقه و اصول در مدرسه مروی اشتغال داشت و متصدی امور شرعیه از قبیل عقد نکاح و تنظیم اسناد معموله در آن زمان بود و از عموم محاکم دادگستری، اموری که می بایست به ترافع شرعی در محضر مجتهدین خاتمه یابد به وی ارجاع می شد.
پس از تشکیل جدید دادگستری به حسب در خواست وزارت فرهنگ، عهده دار نظارت شرعیات گردید و مدت 13 سال به امور مربوط اشتغال داشت.
امر امتحان کلیه طلاب کشور به عهده وی بود و امتحان حوزه علمیه قم و طلاب مرکز و بعضی از دوره های اصفهان را شخصا انجام می داد و اوراق امتحانی سایر ولایات برای اظهار نظر وی به مرکز ارسال می شد.
از بدو تأسیس دانشگاه به سمت استادی دانشکده معقول و منقول منصوب شد و صاحب کرسی فقهی بود.
از تألیفات وی کتاب انسان و خواب، فقه و تجارت، اصول عقاید و مکارم اخلاق به راهنمایی قرآن، شرح تبصره علامه است.
* جملات نقل شده از آیات عظام در طرفداری از حکومت پهلوی با عملکرد واقعی این بزرگواران و مقابله های آنها با رژیم پهلوی، مغایرت دارد.