گزارش
تاریخ سند: 14 آذر 1330
گزارش
متن سند:
1ـ محمد دیهیم مدیر روزنامه آذربادگان [آذر آبادگان1] از رهبران جمعیت فداکاران، حاج ابوالقاسم جوان از اعضاء جمعیت فداکاران طبق محتویات پرونده نامبردگان مخالف با بیگانه پرستان و ایادی مارک دار می باشند.2ـ شیخ فضل اللّه محمدزاده [مهدیزاده] محلاتی طبق محتویات پرونده در سراب در منزل هاشمی که از افسران فدائی فرقه دموکرات2 بوده مسکن و در سخنرانیهای خود نسبت به اعلیحضرت فقید بدگوئی و به مأمورین دولت و وکلا فحاشی نموده و به همین جهت امنیه او را به تبریز اعزام داشته.
در تبریز به منبر رفته و بدی اوضاع را منوط به مالکین دانسته که آراء مردم را می خرند و نماینده می شوند و در این موقع متن سخنرانی از رادیو تبریز پخش نگردیده و در همین مجلس آقای مرتضی خلخالی نیز سخنرانی راجع به وضعیت ملاکین نموده است و گفته بود که به سید جواد خلخالی رأی بدهند.
نتیجه شیخ فضل اللّه محلاتی از مطالب بیان کرده به نظر آقای محمد دیهیم طرفدار مرام اشتراکی از عمال بیگانگان مصوب شده و اختلاف فیمابین به علت مرامهای مخالفین است که دارند ضمنا طبق تلگراف لشکر آقای سید جواد خلخالی نماینده فعلی تا بهار سال قبل در سفارت انگلیس کار می کرده و چون از عمال خارجی به نظر آمده است این است که فداکاران با انتخاب آنجا بخصوص که جنبه باصطلاح آخوند بازی را دارد و ممکن است کشف حجاب را از بین برند مخالف می باشد.
پرونده انفرادی شیخ محلاتی
توضیحات سند:
1ـ آذرآبادگان : هفته نامه، مجله سیاسی اجتماعی، ناشر افکار جمعیت فداکاران آذربایجان، طرفدار حزب ملیون، محمد دیهیم، سردبیر عبداللّه ذهتابی، دو دوره انتشار، تبریز، سالهای 55 /1327 ش 76 /1948 م.شناسنامه مطبوعات ایران، مسعود برزین، ص 7 2ـ فرقه دموکرات آذربایجان این فرقه در سال 1324 ه .
ش توسط سید جعفر پیشه وری و با حمایت مالی و معنوی شوروی تشکیل گردیده این حزب خواسته های خود را مبنی بر خودمختاری آذربایجان، به رسمیت شناختن زبان آذری و...
در یک بیانیه مشتمل بر یک مقدمه و 12 ماده اعلام کرد.
در آبان ماه 1324 حزب دموکرات توانست با قدرت اسلحه کنترل استان آذربایجان را بدست گیرد.
پیشه وری رهبر فرقه اگر چه از همان آغاز تشکیل فرقه مدعی بود خواسته های فرقه را در چارچوب سرحدات ایران مطرح و به «استقلال» ایران کاملاً علاقمند است، ولی در همان هنگام می نوشت که اگر حکومت تهران به فشارها و تهدیدات خود ادامه دهد آذربایجان راه خود را جدا خواهد کرد.
این فرقه در واقع زمانی شکل گرفت که دولت شوروی به همراه دولت های متفق، علیه متحدین در جنگ جهانی دوم وارد ایران شده بودند و طبق توافق کنفرانس پتسدام دولتهای مذکور، متحد شده بودند که 6 ماه پس از پایان جنگ کلیه نیروهای نظامی خود را از خاک ایران خارج کنند.
علیرغم آنکه انگلیس به قصد خود عمل نمود، استالین از خروج نیروهای خود از ایران امتناع کرد.
بهرحال دولت ایران با حمایت دولتهای غربی موضوع را در سازمان ملل متحد مطرح کرد و شورویها نیز به خاطر وعده هایی که دولت قوام به آنها داده بود و نیز نگرانی از دخالت دولتهای غربی در جریان آذربایجان، نهایتا مجبور به تخلیه آذربایجان گردید.
در واقع فرقه دموکرات آذربایجان از یک سو حمایت مردم آذربایجان را به همراه خود نداشت و از سوی دیگر به دستور شوروی و بر اساس مصالح و منافع این کشور بدون مقاومت دستور عقب نشینی داد و سران فرقه (پیشه وری و غلام یحیی دانشیان) به شوروی فرار کردند.
ر.ک : استالینیسم و حزب توده ایران، الهه کولائی، انتشارات مزکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376 ش، صص 130ـ 142.