موضوع: فعالیت کمپانیهاى نفت
تاریخ سند: 3 آذر 1342
موضوع: فعالیت کمپانیهاى نفت
متن سند:
شماره: 602 / ن ـ 300 تاریخ: 3 /9 /42موضوع: فعالیت کمپانیهاى نفت
در هفته گذشته موضوع مسافرت دکتر اقبال1 مدیر عامل شرکت ملى نفت ایران به شوروى و اظهارات برژنف در مورد دعوت قبلى مدیرعامل شرکت نفت مورد بحث و گفتگوى کارمندان عالیرتبه شرکت نفت و محافل سیاسى قرار گرفته و اظهارنظر مى‌شود دولت آمریکا کوشش مى‌کند سهام شرکتهاى انگلیسى در کنسرسیوم2 نفت جنوب را به وسیله شرکتهاى بزرگ نفتى آمریکا که در نفت جنوب عضویت دارند خریدارى نموده و در مقابل شرکتهاى انگلیسى را در بهره‌بردارى از منطقه نفت البرز سهیم نمایند و چون دولت شوروى از چندى قبل نسبت به اخذ امتیاز بهره‌بردارى از نفت شمال کشور اظهار علاقه نموده و پیشنهاداتى نیز تسلیم دولت ایران کرده است به منظور اینکه از تحریکات دولت شوروى در ایران هنگام تأسیس پالایشگاه نفت البرز و واگذارى آن به شرکتهاى نفتى غرب جلوگیرى کرده باشند لذا دولت ایران از طریق دیپلماسى با دولت شوروى روابط حسنه‌اى برقرار کرده و منجر به دعوت انتظام مدیرعامل شرکت ملى نفت از طرف دولت شوروى گردید که مشارالیه از ترس حوادث آینده از عزیمت به شوروى خوددارى کرده و با تعویض انتظام از مدیریت عامل شرکت ملى نفت و انتصاب آقاى دکتر اقبال و مسافرت برژنف صدر هیات رئیسه شوروى به ایران و تکرار پیشنهادات گذشته شوروى در مورد اخذ امتیاز بهره‌بردارى از نفت شمال قرار شد آقاى دکتر اقبال به شوروى مسافرت نموده و در این مسافرت ضمن امیدوار کردن روسها نقش مرحوم قوام‌السلطنه را در واگذارى نفت شمال بازى کند به این طریق که ظاهراً قراردادى با دولت شوروى در این مورد منعقد نماید و در ضمن دولت ایران با همکارى کمپانیهاى نفتى آمریکا و انگلیس و فرانسه و آلمان در منطقه البرز دست به ایجاد تأسیساتى زده و آن را براى بهره‌بردارى آماده کنند و چون طبق قانون دادن هرگونه امتیازى براى بهره‌بردارى از نفت شمال باید به تصویب مجلسین برسد قبل از تقدیم این لایحه به مجلس چون با توجه به لایحه قانونى جدید استخدام کشورى که عموم کارمندان دولت را ناراضى و آماده عصیان نموده با بحث و گفتگو در مورد این لایحه در مجلس و ایجاد اعتصاب و سروصدا در کشور رسیدگى به لایحه مربوط به نفت شمال را مدتى به تعویق‌انداخته و در صورت لزوم نیز در مجلس دست به انحلال مجلس زده و از تصویب لایحه جلوگیرى نمایند.
روى پرونده روابط ایران و شوروى بایگانى شود
توضیحات سند:
1ـ منوچهر اقبال نخست وزیر محمد رضا پس از دولت علاء است. وى از افراد بسیار مطیع و به قولى «نوکرخانه زاد»، متملق و چاپلوس شاه بود و در این راه از هیچ‌گونه القاب و رفتارى فروگذار نمى‌کرد. اقبال مدتى وزیر بهدارى بود و به قول فردوست وى بسیار جاه‌طلب بود. او کارش را از شرکت نفت شروع کرد و به وزارت نفت رسید و با مساعدت اشرف خواهر شاه نخست وزیر شد، او مطیع اوامر انگلیسى‌ها بود. فردوست مى‌گوید: وى در زمان نخست وزیرى دچار خبطى شد که از موضوعش بى‌اطلاع ماندم و منجر به برکنارى او شد. بعدها مورد عطوفت ملوکانه قرار گرفت و مجدداً رئیس شرکت ملى نفت شد و تا زمان فوتش در این مقام بود. در زمان نخست‌وزیرى‌اش و نیز دوران صدارت وى در شرکت نفت، دزدیهاى فراوان صورت گرفت لیکن هیچ یک منجر به توبیخ و تنبیه وى نشد. طلوعى علت برکنارى اقبال از نخست‌وزیرى را، تقلب در انتخابات دوره بیستم مجلس عنوان کرده است. اقبال تا شهریور 1339 نخست وزیر بود. (محمود طلوعى همان منبع سابق ص 421 تا 424)2ـ کنسرسیوم نفت جنوب و مخالفت شوروی‌ها
رضاشاه با سقوط دولت دکتر مصدق و روى کار آمدن سرلشکر فضل‌اله زاهدى و بروز بحرانهاى اقتصادى بر اثر فشارهاى اقتصادى ناشى از قطع جریان نفت و فشارهاى سیاسى بین‌المللى، دولت وابسته به آمریکا و انگلیس درصدد برآمد تا زمینه‌هاى لازم و مناسب را براى استقرار و تجدید روابط ایران و انگلیس که در دوره زمامدارى مصدق قطع شده بود فراهم آورد. زاهدى با حمله به مصدق به دلیل سیاست‌هاى ضد استکباریش تنها راه نجات اقتصاد ورشکسته ایران را در تولید نفت و عایدات آن مى‌دانست و دولتین انگلیس و آمریکا نیز که هنوز چشم طمع خود را از منابع نفت ایران قطع نکرده بودند و همواره به تسلط بر آن مى‌اندیشیدند و با هدف غارت و چپاول بیشتر منابع ایران و جلوگیرى از نفوذ و تسلط شوروى بر منابع ایران و نیز جبران لطماتى که در دوران مصدق به آنها وارد شده بود با اشتیاق تمام از پیشنهاد دولت وقت ایران استقبال نموده و بناى یک کنسرسیوم بین‌المللى را که کمپانیهاى نفتى آمریکا در آن نقش عمده‌اى داشتند فراهم شد. این کنسرسیوم مرکب از پنج شرکت آمریکایى استاندارد نیوجرسى، استاندارد کالیفرنیا، سوکونى واکیوم ،گلف و شرکت نفت تگزاس با40% سهام (هر کدام 8% سهام) و شرکت نفت بریتانیا B.P به تنهایى با 40% سهام، شرکت هلندى رویال داچ شل با 14% سهام و شرکت نفت فرانسه با 6% سهام بود.قرارداد تشکیل این کنسرسیوم در 31 اوت 1954 به امضاى دکتر على امینى وزیر دارائى ایران و هوارد وپیچ معاون ریاست هیئت مدیره شرکت نفت استاندارد نیوجرسى و نماینده کنسرسیوم رسید. این قرارداد در21 اکتبر1954 به تصویب مجلس شوراى ملى و در 28 اکتبر به تصویب مجلس سنا رسید. این کنسرسیوم در سال 1971 (1353) به دلیل عدم رعایت مفاد قرارداد مورد تجدید نظر واقع شد و قرارداد دیگرى بنام «سن موریتس» جایگزین آن شد. (نقل از: دکتر ایرج ذوقى ـ مسائل سیاسى و اقتصادى نفت ایران ـ انتشارات پاژنگ ص 300 ـ 1375