تاریخ سند: 13 دی 1354
گزارش
متن سند:
از : اداره اول سیاسی
جناب آقای وزیر امورخارجه به اداره اول
سیاسی دستور فرمودند، موارد و مسائل
مشروحه زیر به عرض جناب آقای نخست وزیر
برسد تا در صورتی که مورد تصویب معظم له
باشد، هنگام اقامت در بغداد با آقای صدام
حسین پیرامون این موارد مذاکره فرمایند :
1ـ همکاری دسته جمعی
ـ دول ساحلی خلیج فارس
بعد از سفر آقای صدام حسین به ایران و
مذاکرات شاهنشاه آریامهر با ایشان و توافق
مقدماتی که در مورد همکاریهای دسته جمعی
بین دُول ساحلی خلیج فارس بعمل آمد،
دولت عراق موضع خود را تغییر داد و این همکاریها را به «تأمین آزادی کشتیرانی در خلیج
فارس» منحصر و محدود نمود.
در حال حاضر دقیقا موضع عراق برای نحوه تحقق این همکاری
دسته جمعی مشخص نیست.
2ـ تحدید حدود فلات قاره ایران و عراق
ـ با تعیین حدود مرز آبی طرفین در شط العرب براساس خط تالوگ، مساله تجدید حدود فلات
قاره دو کشور در خلیج فارس فعلیت یافته است و هرگاه دولت عراق موافق باشد، متخصصین
فنی طرفین می توانند موافقتنامه تحدید حدود فلات قاره دو کشور در خلیج فارس را تنظیم و
برای امضاء آماده نمایند.
3ـ اتصال راه آهن ایران به راه آهن عراق
ـ در سال 1350 هیأت نمایندگی عراق در کنفرانس بین المللی راه آهنها پیشنهاد کرد که ارتباط
راه آهن ایران و عراق با اتصال خط آهن حسینیه ـ آکلا که فعلاً متروک است مجددا برقرار شود.
ـ وزارت راه نظر داد که برقراری مجدد این خط
آهن متروک که طی جنگ دوم جهانی از
ایستگاه حسینیه ایران واقع در چهل
کیلومتری خرمشهر به آکلا در مرز عراق
کشیده شده و تا بصره ادامه داشته است، به
علل فنی مفید نیست، بلکه اتصال راه آهن دو
کشور از ایستگاه خرمشهر به پل نو و مرز عراق
و اتصال آن به راه آهن بغداد ـ بصره بیشتر
مقرون به مصلحت است.
ـ بعد از وصول تقاضای عراقیها دایر بر ترانشیپ
و ترانزیت کالاهای عراقی از ایران، در
کمیسیونهایی که به منظور رسیدگی به این
تقاضا در وزارت راه و ترابری تشکیل گردید، از
راه آهن دولتی ایران تقاضا شد طرح اتصال
راه آهنهای دو کشور را تهیه نمایند.
وزارت راه و
ترابری تقاضا نمود مذاکراتی درباره جنبه های فنی موضوع بین هیأتهای فنی دو کشور بعمل
آید.
این تقاضا مورد موافقت مقامات عراقی واقع شده است ولی هنوز تاریخ قطعی برای
مذاکرات را تعیین نکرده اند.
4ـ ترانزیت کالاهای ایرانی از طریق عراق و سوریه به مدیترانه و ترانزیت کالاهای عراقی از طریق
ایران به مناطق شرقی و شمالی منطقه
برای حصول به این مقصود دو امکان وجود دارد.
1ـ ارتباط شبکه خط آهن ایران از اندیمشک به خط آهن بغداد.
عراقیها به علت تراکم کالاهای خود در بندر بصره تقاضا نموده اند از بنادر ایران و از طریق راه آهن
کالاهای به مقصد عراق را، به طور ترانزیت حمل نمایند.
مقامات سوری در قبال استمزاجی که از آنها برای ترانزیت کالاهای ایرانی از طریق راه آهن عراق
و سوریه به مدیترانه بعمل آمده است روی موافق نشان داده اند و آقای عبدالحلیم خدام وزیر
خارجه سوریه به سفیر شاهنشاه آریامهر اظهار
داشته است: «ما که حاضریم، عراقیها را آماده
کنید.
»
2ـ امکان دیگر ترانزیت کالا به طریق موصوف،
از طریق راههای زمینی سه کشور ایران، عراق
و سوریه می باشد.
5ـ کردهای باقیمانده در ایران
الف ـ براساس توافقی که با هیأت عراقی به
ریاست نعیم حداد وزیر جوانان عراق بعمل
آمده بود، تا دهم دسامبر 1975 مجموعا
51779 نفر از پناهندگان کرد عراقی که
داوطلب بازگشت به عراق بودند به مقامات
مرزی آن کشور تحویل شدند.
در حال حاضر طبق برآورد سازمانهای ذیربط،
حدود 34000 نفر از پناهندگان کرد در ایران
باقیمانده اند که در سطح کشور پراکنده شده و برنامه هایی برای کارآموزی، و اشتغال و جذب آنها
در جامعه در دست اجراست.
طبق پیش بینی و اظهارنظر مراجع ذیربط، عده ای از پناهندگان باقیمانده در ایران از قبول کار و
تحمل زحمت در کشور ما امتناع خواهند داشت و ترجیح می دهند که به عراق بازگردند.
مقامات و سازمانهای ذیربط هنوز آماری از این قبیل پناهندگان در اختیار ندارند، ولی تقاضا
می کنند که در صورت امکان موضوع با مقامات عالیه عراق مطرح شود تا هرگاه در حال حاضر و
آینده پناهندگانی به دلایل مختلف بخواهند به عراق بازگردند راه بازگشت آنها مسدود نباشد،
به این ترتیب که مقامات عراقی مرز مشخصی را تعیین نمایند تا اینگونه پناهندگان بدون
سروصدا از همان مرز معین (بدون قید مهلت) به مقامات مرزی عراق تحویل شوند.
مقامات عراقی قبلاً اعلام کرده بودند که پناهندگان باقیمانده در ایران را از تابعیت عراق محروم
خواهند کرد، ولی هنوز به چنین اقدامی مبادرت نکرده اند.
ب ـ 840 نفر از پناهندگان کرد عراقی که
مرکب از عناصر تحصیلکرده و یا دانشجو
هستند تقاضا کرده بودند که به اتفاق خانواده
خود برای ادامه تحصیل یا اقامت به کشورهای
ثالث (امریکا ـ اروپا و بعضی کشورهای عرب)
مسافرت و مهاجرت نمایند، مقامات امنیتی با
توجه به اینکه نمی توان این عده را به اقامت در
ایران مجبور ساخت، از وزارت امور خارجه
خواستند که موجبات انجام تقاضای این افراد
فراهم شود.
اقداماتی در این زمینه به طور رسمی و
غیررسمی، نزد سفارتخانه های ممالک مورد
نظر این عده انجام شد.
نماینده کمیساریای
عالی پناهندگان نیز در ایران، تقاضای این عده
را نزد سفارتخانه های ذیربط پی گیری نمود و
بعضی از دول مورد نظر با پذیرش این افراد موافقت کرده اند، اما مقامات عراقی با عزیمت این
عده به کشورهای ثالث موافق نیستند و معتقدند که این افراد ممکن است در خارج علیه مصالح
عراق و ایران اقدام نمایند، بنابراین بهتر است از عزیمت آنها به کشورهای ثالث جلوگیری نمود یا
اینکه آنها را به عراق سوق داد، ولی با توجه به اصرار این عده مهاجرت به کشورهای ثالث و
اقدامات کمیساریای عالی پناهندگان در این زمینه و جنبه های انسانی موضوع، اجابت تقاضای
دولت عراق عملاً میسر نیست.
6ـ اقدامات غیردوستانه بعضی مجامع و محافل و مطبوعات عراق
با وجود عادی شدن روابط فیمابین، هنوز اظهارات و اقدامات غیردوستانه ای در بعضی مجامع و
محافل و مطبوعات عراق نسبت به ایران مسموع و مشهود است، چنان که: در مهرماه سال
1354 کنفرانس کتابخانه ها از طرف دانشگاه بصره برگزار شد و «تحقیق برای حفظ عربیت
خلیج» به عنوان یکی از وظایف اصلی اهل کتاب و اهل قلم، در قطعنامه کنفرانس قید گردید.
هنگامی که توضیح سفارت شاهنشاهی در بغداد
پیرامون بی اهمیت بودن این نوع کنفرانسهای
محلی، از شرف عرض پیشگاه همایونی گذشت،
اوامر مطاع ذات اقدس ملوکانه چنین شرف
صدور یافت:
«این توضیح کافی نیست، این کار ممکن است
در سابق به روال عادی حکومت آنها تعبیر
می شد ولی حالا صحیح نیست»
اقدامات غیردوستانه دیگری نیز از ناحیه
مقامات و مراجع عراقی مشهود است،
مانند:
ـ عدم قبول یادداشت سفارت شاهنشاهی به
علت اینکه عنوان صحیح خلیج فارس در آن
مندرج بوده است.
ـ قید عنوان مجعول «الاحواز» در بعضی جراید
عراق.
ـ توزیع کاریکاتوری با عنوان «اتحاد نامقدس» از طرف سفارت عراق در رم بین دیپلماتهای
خارجی (فتوکپی کاریکاتور پیوست است)
ـ انتقادات مجامع و محافل و مطبوعات عراق از کمک ایران به عمان و حمله غیرمستقیم به
دولت شاهنشاهی (به عنوان نیروهای مهاجم خارجی و غیره ...)
در این موارد به سفارت شاهنشاهی در بغداد تعلیمات لازم داده شد که به عراقیها بگویند چه
بسا بعضی عوامل در امر تحکیم و توسعه روابط دو کشور اخلال می کنند.
سفیر شاهنشاه آریامهر
مراتب را به همین نحو به مقامات وزارت خارجه عراق متذکر شده اند و آنان نیز این احتمال را
نفی نکرده اند.
7ـ کار کمیته های فرعی جبران خسارات متقابل در مذاکرات اخیر با مقامات عراقی در بغداد،
قسمتی از مسائل و مشکلات مربوط به جبران خسارات متقابل ناشی از علامتگذاری مرز، مورد
گفتگو قرار گرفت و حل و فصل شد.
اکنون گزارشهای رسیده از اداره مرزبانی حاکی
است که کمیته های فرعی مشترک به علت
اینکه عراقیها تعلیمات لازم به مأموران خود
در کمیتههای فرعی عراق و مرزبانان عراقی
نداده اند، در بعضی موارد به توافق نرسیده اند
از جمله:
الف ـ تکلیف 24 قطعه زمین زراعتی در منطقه
نوسود تعیین نشده است، این 24 قطعه به
اتباع ایران تعلق دارد و زارعین آنها هم معین و
مشخص است ولی مرزبان عراقی به بهانه های
گوناگون از قبول این موضوع امتناع می ورزد.
ب ـ انحنای سیم خاردار در منطقه بصره /
سوسنگرد بهانه ای شده است که عراقیها در
مورد قیمت گذاری و تعیین خسارات
زمین های این منطقه با هیأت ایرانی به توافق نرسند.
در این مورد دستور لازم به مراجع ایرانی
داده شده است که در رفع انحنا اقدام نمایند.
پ ـ در تعیین میزان خسارات اراضی زراعتی در منطقه سومار توافق حاصل نشده است.
ت ـ خسارات مربوط به جاده ها در منطقه سوسنگرد معین نشده است.
ث ـ موضوع نحوه برآورد خسارات مراتع خصوصی در حوزه مرزبانیهای نوسود ـ قصر شیرین ـ
سومار ـ مهران ـ سوسنگرد به جایی نرسیده است.
با توجه به اینکه طبق توافق اخیر در بغداد، قرار است کلیه مسائل و مشکلات فیمابین قبل از 13
ژوئن 1976 حل وفصل شود، ترتیبی اتخاذ شده است که کمیته مشترک اصلی برای حل
اختلافات فیمابین به بصره عزیمت نماید و در همانجا به مسائل مورد اختلاف رسیدگی و سپس
در بغداد نتیجه نهایی کار کمیته های فرعی را تعیین کند ولی هرگاه دستورات مؤکدی از طرف
مقامات عراقی به اعضای کمیته اصلی عراق برای همکاری و تفاهم با اعضای کمیته ایرانی صادر
نشود چه بسا باز هم مواردی لاینحل بماند.
8ـ مثلث شیلر در مقابل زمین های زیرآب سد
دربندخان
ـ دولت عراق در سال 1341 سدی بر رودخانه
دربندخان احداث نمود که در سال 1344 به
پایان رسید و پس از بالا آمدن آب آن مقداری
از اراضی مزروعی و مسکونی کشاورزان منطقه
پاوه ایران زیر آب رفت و خسارات فراوانی به
آنها وارد شد.
ـ میزان خسارات وارده بابت زمینهای
مزروعی، در سال 1348 توسط کارشناسان
ایرانی برآورد و از طرف دولت شاهنشاهی به
اهالی پرداخت شد.
ـ نمایندگان کشاورزان و اهالی منطقه همواره
به ارزیابی کارشناسان ایرانی اعتراض نموده اند
و مدعی هستند که خسارات وارده کمتر از میزان واقعی برآورد شده است.
ضمنا خسارات وارده
بابت خانه های مسکونی در ارزیابی فوق الذکر منظور نشده است.
ـ قرائی که زمینهای زراعتی آنجا زیر آب فرو رفته است عبارتند از: قریه مله رش ـ قریه کلور ـ
قریه دروله علیا ـ قریه تنگه سخت ـ قریه شیردوله (شروله) ـ قریه کرنهال ـ قریه کانی سالار ـ قریه
دکاگاه ـ قریه دروله سفلی ـ این قراء در منطقه نوسود قرار دارند.
ـ به سبب اینکه از بدو امر، دولت شاهنشاهی اصولاً با ساختمان این سد مخالفت می کرده است،
حاضر نشده است خسارات وارده را مطالبه و دریافت نماید.
زیرا قبول تاوان نقدی موجب تایید
اقدام عراقیها درباره احداث سد مزبور می شد، اکنون که مسأله جبران خسارات متقابل مطرح
است، نظر وزارت امور خارجه شاهنشاهی این است که با توجه به وضع مثلث شیلر، در صورت
امکان اراضی زیر آب سد دربندخان با مثلث مذکور معاوضه شود.
رعایت این ترتیب به سود
طرفین است و از بسیاری مشکلات جلوگیری می کند.
9ـ مطالبات بندر بصره از شرکت کشتی رانی
آریا و دعاوی متقابل ایران
در مذاکرات اخیر بغداد عراقیها مبلغی در
حدود یک میلیون دینار عراقی بابت خدمات
بندری از شرکت کشتیرانی آریا (طی 6 سال
اخیر منتهی به آخر فوریه 1975) مطالبه
کردند، در حالی که دولت شاهنشاهی نیز بابت
32 سالی که عراقیها حساب درآمدهای بندر
بصره را نداده اند در قبال دولت عراق ادعاهایی
دارد.
مطالبات ایران بابت خسارات حاصل از اسکان
و اشتغال و جذب 75000 نفر ایرانیان رانده
شده از عراق و نگهداری سه هزار عراقی های
رانده شده به ایران و نگهداری و تغذیه و اسکان
اکراد پناهنده به ایران نیز در قبال دعاوی
مقامات عراقی قابل ارائه است.
10ـ درج مطالب غرض آلود راجع به ایران در کتاب های درسی عراق
ـ طی بحران روابط دو کشور مطالب غرض آلودی راجع به ایران در کتابهای تاریخ و جغرافیا و
علوم اجتماعی کلاسهای ابتدائی و متوسطه عراق درج شده که با وجود بهبود روابط اقدامی از
طرف عراق برای حذف این مطالب بعمل نیامده است.
ـ در این کتابها رژیم ایران مرتجع و مزدور و طرفدار صهیونیسم معرفی شده و خوزستان جزئی از
جهان عرب خوانده شده است ـ همچنین استقرار نیروهای شاهنشاهی در جزایر سه گانه ایران
در خلیج فارس یک نوع تجاوز به سرزمین اعراب قلمداد گردیده است و اعلام بی اعتباری
عهدنامه مرزی 1973 از طرف دولت شاهنشاهی، محکوم شده و شط العرب جزیی از خاک
عراق به حساب آمده است.
در این کتب، ملت ایران در عداد عقب افتاده ترین ملل خاورمیانه که گرفتار وضع بد اجتماعی و
فقر و بیماری و فئودالیسم می باشد معرفی
شده است.
این مطالب همچنین شامل
اظهارنظرهایی در مورد کردستان ایران و فتنه
سمیتقو و قاضی محمد می باشد و کریمخان
زند و کاوه آهنگر را جزء اکراد شمرده اند.
در
مورد جنگ قادسیه نیز مطالبی در تخفیف و
توهین به ایرانیان ذکر شده است.
سرپرستی مدارس ایران در عراق مطالب
موصوف را مورد بررسی قرار داده و فهرست آن
را تهیه کرده است، اما سفارت شاهنشاهی در
بغداد اعتقاد دارد که بررسی آن موارد در
صلاحیت هیأتی مرکب از دانشمندان و اهل
فن است.
به نظر وزارت امور خارجه اداره
سرپرستی برای تعیین و تنظیم فهرستی از
این موارد صلاحیت دارد، معهذا می توان،
موضوع را به شورائی در وزارت آموزش و پرورش احاله نمود تا یک بار دیگر کتابها را بررسی و
درباره مندرجات آن اظهارنظر نمایند.
عراقیها یک بار اظهار داشتند که برای اصلاح کتب درسی خود آمادگی دارند ولی ظاهرا به علت
اینکه فهرست این موارد هنوز به عراقیها داده نشده، اقدامی از ناحیه آنها صورت نگرفته است.
11ـ فرار دو نفر درجه دار اخراجی نیروی هوایی شاهنشاهی، به عراق
ـ روز 18 /9 /54 مأموران ژاندارمری منطقه مریوان به دو نفر مرد و یک نفر زن که با لباس
کوهنوردی در ارتفاعات تردد می کردند مظنون شده و آنها را دستگیر و به محافظت یک نفر
درجه دار ژاندارم، با اتومبیل شخصی به نام محمد طال (پیمانکار گوشت پادگانهای نظامی) به
مریوان اعزام داشته اند.
ـ دستگیرشدگان، در بین راه، با چاقو به ژاندارم و راننده اتومبیل حمله نموده آنها را مجروح و
راننده (محمد طال) را با دست بسته به منظور راهنمایی خود، همراه برده اند.
زنی که همراه مظنونین بوده از رفتن بازمانده و
بعدا دستگیر شده است و دو نفر درجه دار
اخراجی به خاک عراق رفته و (محمد طال) را
نیز با خود به قریه هرگینه عراق برده اند.
ـ محمد طال در بیمارستان پنجوین بستری
شده و دو نفر درجه داری فراری با هواپیما
توسط مقامات عراقی به بغداد اعزام شده اند.
ـ هویت فراریان به شرح زیر است:
1ـ داریوش درویش تبار درجه دار اخراجی
نیروی هوایی محکوم به 15 سال زندان که در
20 /2 /54 از زندان گریخته است.
2ـ محمدعلی طالبیان نیک صفت درجه دار
نیروی هوایی که از 24 /3 /54 از نیروی هوایی
اخراج شده است.
ـ اخیرا طی تلگرافی به سفارت شاهنشاهی در
بغداد دستور داده شد با استفاده از فرصت حضور هیأت ایرانی در بغداد برای استرداد فراریان و
راننده اتومبیل (محمد طال) اقدام نمایند.
سفیر شاهنشاه آریامهر در بغداد با آقای جمالی
معاون وزارت خارجه عراق ملاقات و استرداد آنان را خواستار شده است.
هنگامی که تلگراف سفارت از شرف عرض پیشگاه مبارک شاهانه گذشته است امر و مقرر
فرمودند،
«به نظر ما این یک آزمایشی است که عراقیها نشان بدهند در موافقتشان با ما در مورد دستگیری
و تعقیب عناصر اخلالگر حقیقتا حسن نیت و قصد همکاری دارند یا نه؟»
سفارت مجددا موضوع را نزد عراقیها تعقیب نموده است.
12ـ وضع ایرانیان معاود از عراق و ایرانیان مقیم آن کشور
بین ایرانیان رانده شده از عراق که به 75000 نفر بالغ شدند، عده کثیری مستملکات و اموالی در
عراق دارند که وضع آن روشن نیست.
این افراد از نظر فروش مستملکات و انتقال پول آن به
ایران مشکلاتی دارند زیرا دولت عراق اجازه نمی دهد که ملک خود را بفروشند و به فرض
فروش، اجازه انتقال ثمن آن را به ایران نمی دهند.
هرگاه در این مورد توافقی با مقامات عالیه عراق بعمل آید از جهت تعیین تکلیف این عده مفید
خواهد بود.
منبع:
کتاب
امیر عباس هویدا به روایت اسناد ساواک - جلد دوم صفحه 372