خرید دایره و تنبک
خرید دایره و تنبک
متن سند:
خرید دایره و تنبکبا برنامه‌ریزی استعمار بریتانیا، رضاخان قزاق مورد توجه قرار گرفت و از درجه‌داری دون‌پایه در قزاقخانه، به بالاترین رده‌های سیاسی و نظامی ایران رسید؛ درحالی که حتی توان خواندن و نوشتن نداشت و به لحاظ اجتماعی نیز از سابقه قابل ذکری برخوردار نبود.
شکل گیری الیگارشی پهلوی در ایران زمین، بازیگران و دولتمردان با ویژگی‌های خاص خود را می‌طلبید، لذا خاندان حکومتگر این دوران، خصوصیات و مشخصه‌هایی را داشت که مهم‌ترین آن فساد به معنای اعم کلمه بود.
برشمردن انواع فساد دوران 5 ساله حکومت سیاه پهلوی، فهرست بلندی را دربر می‌گیرد که مهم ترین آن فساد سیاسی، اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی، و اجتماعی است؛ که تبیین دقیق و موشکافانه آن نیاز به تألیفی مستقل و فرصتی زیاد دارد.
رضاخان به عنوان اولین شخص مملکت، با پوشیدن ردای پادشاهی، به ثروت اندوزی پرداخت، اگرچه زراندوزی و جمع مال خصلت تمام پادشاهان و قدرتمندان در طول تاریخ بوده است ولی با مطالعه سیره عملی پهلوی اول، به نکات جالب توجهی برخورد می‌کنیم که کمتر شنیده و دیده‌ایم. رضاخان از یک سو، سند مالکیت شش هزار ده را به نام خود کرد و بسیاری از املاک مردم بینوا را که تنها معاش و قوت لایموتشان بود، به زور سرنیزه تصرف کرد تا سرتاسر ایران به مثابه دهی باشد که مالک آن رضاخان و تمام اهالی ساکن در آنجا در واقع کارگر و برده او به حساب آیند و از سویِ دیگر، تمامی درآمدهای نفتی را در بانک‌های خارجی به حساب شخصی واریز کرد که این مبلغ، بالغ بر صد میلیون دلار بود.1 و اندوخته‌ی سالانه او از املاکش، حدود 62 میلیون تومان بود.2 رسیدگی او به امور مالی و املاک و مستقلات نیز بی‌نظیر بود، رضاخان هر روز گزارشی از بنگاه‌های اقتصادی خود می‌شنید و در خلال آن سفارشات لازم برای سود حداکثری را به مسئولین می‌داد که مثلاً « فلان خانه‌اش در بابل به رئیس فلان اداره اجاره داده شود که به موقع اجاره پرداخت کند و استفاده دیگرش این است که کمتر کثیف و تخریب می‌شود و هر سال نیاز به بازسازی ندارد.» 3 و نمونه‌های از این دست بسیار است.
در این موقع، فساد شخصی و اجتماعی نیز کمتر از سایر موارد نبود. در رابطه با مفاسد اخلاقی رضاخان موارد زیادی ثبت نشده است، اما کتب و منابع تاریخی شش ازدواج در کارنامه زناشویی رضاخان ذکر کرده‌اند. در رابطه با سایر افراد این خاندان و تمام فرزندان رضاخان از جمله محمدرضا به غیر از یک مورد همگی بیش از یک بار به طور رسمی ازدواج کردند. در زمینه فساد اخلاقی دربار شاهی، واقعاً بیان و قلم قاصر از تشریح تنها گوشه‌ای از آن است.
یکی از مظاهر فساد در دربار شاهان و سلاطین در طول تاریخ، نوشیدن مسکرات و شرب خمر است که کمتر دوره و درباری است که از این عمل خلاف عقل و شرع به دور بوده باشد، اما در دوره پهلوی، این عمل خلاف شرع و دین مبین اسلام و قرآن، شکل افراطی و عمومی به خود گرفت، رضاخان برنامه و شیوه خاصی در شرب خمر داشت. حسین فردوست که از نزدیک ناظر برنامه غذایی از جمله مصرف مشروبات الکلی او بوده است در این باره چنین می‌گوید:
«رضاخان ساعت 12 نهار می‌خورد، ساعت 6 بعدازظهر یک جوجه‌کباب با یک گیلاس کنیاک می‌خورد و ساعت 8 شام می‌خورد. شب‌ها بالای سرش یک لیوان شراب قرمز و یک لیوان شراب سفید بود، که هرگاه خوابش نمی‌برد مصرف می‌کرد. شراب را یک نفر متخصص در سعد‌آباد تهیه می‌کرد و پنج سال بعد مصرف می‌شد.» 4
ولی در دربار پهلوی دوم، بیشتر مشروبات از خارج به ویژه فرانسه وارد می‌شد و همگی در سر میز غذا از آن مصرف می‌کردند.
افراط در مصرف مشروبات الکلی باعث مستی شراب‌خواران می‌شد و حرکاتی خارج از ادب از آنها صادر می‌شد، این مسأله در مهمانی‌های درباری و خانوادگی باعث خنده و مضحکه میهمانان، اما در مجالس رسمی و سیاسی باعث آبروریزی و افتضاح دستگاه و در مجامع بین‌المللی و دیپلماتیک تحقیر و سرشکستگی برای مأمورین دولتی و ایرانی می‌شد. افراط در مشروب‌خواری در مراسمی که مشروبات الکلی مجانی! در دسترس بود، موجب حرکاتی تعجب برانگیز می شد که نمونه‌ی آن، حضور رئیس مجلس سنا در سفر رسمی به شوروی سابق بود که از فرط شرب خمر، توان سخنرانی و نطق نداشت و در حال مستی در پشت تریبون قرار گرفت که این مسأله حتی اعتراض کارشناسان ساواک را در پی داشت.5
در مأموریت‌های سیاسی خارج کشور، انجام اقدامات خلاف عرف دیپلماتیک باعث تعجب ناظران و میزبانان می‌شد. نمونه‌ای از این شیوه‌ی برخورد، درخواست محمدرضا پهلوی در سفر به ایتالیا صورت گرفت. ویلیام شوکراس در این زمینه می‌نویسد:
«شاه در یکی از سفرهای رسمی خود به ایتالیا، در شهر ونیز، از فرماندار تقاضای پیدا کردن زنی از مؤسسات از نوع مادام کلود می‌کند که فرماندار در پاسخ او را به پلیس ارجاع می‌دهد و هنگامیکه آندره ئوتی نخست وزیر ایتالیا از این داستان مطلع می‌شود از بی‌شخصیتی شاه تعجب کرد و گفت: « این تقاضا را عاری از نجیب‌زادگی» می‌دانم.»6
ملکه مادر در سفر به سوئیس، جهت دیدار با محمدرضا که مشغول تحصیل در مدرسه لوروزه بود، پس از چند روز اقامت در آنجا شروع به گردش و خرید از شهرهای مختلف اروپا کرد و با شمس و اشرف به پرسه‌زنی در بازار پرداخته و خریدهای متنابه‌ای کردند و سفرای ایران در کشورهای مختلف پیگیر رتق و فتق امور آنان بودند. در دهه‌ی اول، به ویژه سال‌های جنگ جهانی دوم و بعد از آن که بازار تولیدی داخلی با کمبود و رکود مواجه بود، درباریان به مثابه یک دوره کالای خارجی وارد کرده و بدون پرداخت گمرک اجناس کمیاب را در بازار سیاه به فروش رسانده و سود سرشاری می‌بردند یکی از قلم‌های مهم و پول‌ساز در این مقطع، ورود اتومبیل به داخل بود.
فرح پهلوی نیز برای جشن عروسی و تهیه ملزومات به پاریس سفر کرد و البسه و سایر نیازمندی‌هایش را از مغازه‌های مشهور و البته با قیمت‌های گزاف تهیه کرد که هزینه خرید او براساس اسناد دربار 5 هزار دلار بود7، اما نکته حیثیتی دیگر، وقت‌گذرانی او در خیابان‌ها و فروشگاه‌های پاریس بود که با انتقاد افکار عمومی در ایران مواجه شد.8 سایر سفرهای تفریحی فرح و اطرافیانش به خارج با خریدهای انبوه و خارج از عرف سیاسی و فرهنگی همراه بود، گاهی وزن و حجم خریدها به اندازه‌ای بود که هواپیمای مجزایی می‌طلبید. نمونه‌ی آن، سفر فریده دیبا به اسپانیا که مسئولین سیاسی مجبور شدند در دو پرواز کالاها را به تهران حمل کنند.9
بر همین اساس بود که زن شریف امامی ـ رئیس مجلس سنا ـ در سفر به شوروی آنقدر خرید کرد که دستمایه طنز شد، یا اینکه نماینده مجلس شورای ملی دایره و تنبک خرید کند.1
اقدامات خلاف آداب و فرهنگ ایرانی و یا انجام کارهای خلاف اخلاق و شأن دیپلماتیک رویه‌ای معمول در تمام سطوح سیاسی، اداری و حکومتی دوره پهلوی‌ها بود که اسناد زیر گوشه‌ای از آن را به تصویر کشیده است:
سند شماره ( 136 )
از: 342
گزارش
درباره: مسافرت هیئت پارلمانی مجلسین به کشور شوروی
منظور:
استحضار از مفاد گزارشات واصله در مورد مسافرت هیئت مذکور به شوروی
سابقه:
بنا به دعوت خانم نصرالدین آوار رئیس شورای ملیت‌های شوروی (مجلس سنا) و به منظور بازدید از آن کشور در تاریخ 3 /11 /52 هیئتی مرکب از 9 نفر سناتور و نماینده مجلس شورای ملی، همسر شریف امامی رئیس مجلس سنا و دو نفر خبرنگار (جمعاً 12 نفر) به کشور شوروی مسافرت و در تاریخ 3 /11 /52 نه نفر از آنها به ایران مراجعت و 3 نفر از آنان (دکتر ضیائی، دکتر شمس و طباطبائی) مستقیماً از شوروی به اروپا مسافرت نموده‌اند. در طول مدت اقامت نمایندگان مورد بحث در آن کشور گزارشاتی در مورد رفتار آنان از طریق ساواک تهران واصل شده که خلاصه و اهم گزارشات واصله به شرح زیر از عرض می‌گذرد.
1ـ آقای شریف امامی در مدت مسافرت کمتر با اعضاء هیئت مشورت می‌نموده و بعضاً پس از صرف ودکا مبادرت به نطق می‌نمود که مناسب با موقعیت مجلس نبوده است. همسر مشارالیه علاقه وافری به خرید داشته و اکثر چمدان‌هائی که پر از کادوی ایرانی به شوروی برده شده بود با خریدهای مشارالیه برگشت داده شده. ضمناً حمل وسائل خریداری شده توسط آقای شریف امامی و اظهار بی‌اطلاعی ایشان بعضاً از مسائل تاریخی، مناسب شخصیت وی نبوده است.
2ـ سرتیپ صفاری سناتور انتخابی گیلان منظم‌ترین فرد و اعمال او بسیار پسندیده و روسها فوق‌العاده به او احترام می‌گذاشتند.
3ـ محمد شهرستانی نماینده مشهد بیش از هزار روبلی که با خود داشته خرید نموده است و به طور کلی توجه او اغلب بخرید بوده است.
4ـ علی آبتین سرپرست بازرسی مجلس سنا در این مسافرت اغلب اوضاع ایران را با آن کشور مقایسه و عنوان نموده در کشور ما به جای کار تفریح می‌کنند و به طور کلی از اغلب اشخاص بدگوئی می‌کرده است ضمناً خرید دایره و سه تار وسیله مشارالیه بسیار ناپسند و موجب حیرت همگی شده بود.
5ـ اکبر مهاجرانی نماینده اراک موقعیت را در نظر نمی‌گرفت و بعضاً سئوالاتی مطرح می‌نمود که هیچ موردی نداشت، در صرف مشروب زیاده‌روی و آثار مستی در او مشاهده می‌شد ضمناً در موقع مراجعت 1 بطر ویسکی و کنیاک خریداری نموده که عمل وی خوشایند نبود.
6ـ عبدالحسین طباطبائی نماینده کازرون بسیار نامنظم و رعایت رئیس هیئت را در هنگام سخنرانی نمی‌نموده و در صرف ودکا هم زیاده‌روی می‌کرد.
7ـ از یحیی شمس نماینده مسجد سلیمان و سناتور دکتر طاهر ضیائی و علی مرندی نماینده مرند عمل خارج از رویه‌ای مشاهده نشده و به طور کلی اعضاء از ورود به شوروی اقدام به خرید نوعی کلاه پوست نموده و مورد استفاده قرار داده‌اند که بنا به اظهار نظر منبع اقدام آنها مغایر با رسوم ملی ایرانیان بوده است.
با عرض اینکه منبع خبر در معیت هیئت مورد بحث به آن کشور مسافرت و مشاهدات خود را گزارش نموده چگونگی استحضاراً گزارش گردید. ش
به عرض تیمسار ریاست ساواک رسید ـ تاریخ 25 /12 /52
معمولاً در فصل زمستان هنگام ورود مهمانان در فروشگاه ... کلاه را هدیه‌شان می‌کنند چون معمولاً هوای آنجا ایجاب می‌نماید که از کلاه پوستی استفاده کنند.
سند شماره ( 137 )
از: 233 تاریخ: 26 /4 /2537
به: 91 شماره: 59 /233
موضوع: اوضاع داخلی سفارت شاهنشاهی ایران در پکن
سفارت شاهنشاهی ایران در پکن جمعاً دارای 11 نفر کارمند ایرانی و 17 نفر چینی است که چهار نفرشان در ظاهر به عنوان مترجم و انجام کارهای دیپلماتیک ایرانی در سفارت مشغول هستند ولی عملاً مترجمین ناظر به تمام امور داخلی سفارت چه محرمانه و چه آشکار می‌باشند و بر کارمندان ایرانی ریاست می‌کنند.
قبلاً تعداد کارمندان چنین نصف این عده بود، هر سفارتخانه‌ای در پکن دارای یک نفر مترجم و چند پیشخدمت چینی می‌باشد و در حقیقت این عده نسبتاً زیاد به سفارت ایران تحمیل شده و این امر ناشی از ضعف جناب آقای محمود اسفندیاری سفیر شاهنشاه آریامهر است که مقامات وزارت امور خارجه چین هم از هر نظر از آن بهره‌برداری می‌نمایند.
جناب آقای محمود اسفندیاری سفیر شاهنشاها آریامهر با سفارت، خانم که دارای همسر (فعلاً در تهران است) و دو فرزند خردسال می‌باشد روابط نامشروع دارد بطوریکه در غیاب همسر خانم اغلب شب‌ها در منزل وی بسر می‌برد و در تمام محافل دیپلماتیک، مسافرت‌ها به اتفاق این خانم ظاهر می‌شود، این موضوع موجب خنده دیپلماتیک‌های مقیم پکن بخصوص عراقی‌ها و کشورهای اسلامی شده و اکثراً با تمسخر و گاهی آشکار به روابط جناب آقای سفیر با این خانم اشاره می‌کند، جناب آقای سفیر شاهنشاه در هر موردی وابستگی خودشان را به خاندان سلطنتی اعلام می‌دارند و چندین بار هم به نمایندگی هم نصیحت کردند که کارهای داخلی سفارت را ندیده بگیرد و می‌گویند بهتر است تو هم دنبال عیش و عشرت باشی زیرا به تنهائی نمی‌توانی 35 میلیون جمعیت ایران را اصلاح کنی.
حفاظت ادارۀ کل مراتب جهت استحضار و هرگونه اقدام مقتضی
محترماً به عرض می‌رساند.29 /4 /37
توضیحات سند:
1. مجد، محمد قلی، رضا شاه و بریتانیا براساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، ترجمه مصطفی امیری، ناشر: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1389، ص 3612. خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ـ جلد اول،1371، ص 11
3. اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی ـ اسناد دربار رضاخان
4. خاطرات ارتشبد حسین فردوست، پیشین، ص 71
5. اسناد پیوست
6. شوکراس، ویلیام ـ آخرین سفر شاه (سرنوشت یک متحد آمریکا)، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، نشر البرز، 1371 تهران، ص 444
7. زنان دربار به روایت اسناد، فرح پهلوی، مرکز بررسی اسناد تاریخی ، جلد اول، ص 9
8. همان، ص 7
9. زنان دربار به روایت اسناد، فریده دیبا، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1388، ص 62
10. اسناد پیوست.