گزارش
تاریخ سند: 11 شهریور 1330
گزارش
متن سند:
مأمور ویژه گزارش می دهد چون دکتر بقائی و خلیل ملکی1 در نظر دارند برای تأسیس حزب زحمتکشان آذربایجان، به تبریز بروند، توده ای ها هم برای جلوگیری از این اقدام، تظاهراتی خواهند نمود، گفته می شود دکتر اقبال2 قصد دارد ضمن مساعدت به توده ای ها ترتیب کار را طوری فراهم آورد که کار به ضرر هر دو جمعیت تمام گردد.حزب زحمتکشان
توضیحات سند:
1ـ خلیل ملکی تبریزی: زندگی مبارزاتی خلیل ملکی، یادآور خاطراتی است که با «گروه 53 نفر، حزب توده، حزب زحمتکشان، نیروی سوم، سوسیالیسم ملی و...» گره خورده است.
برای نخستین بار در اوایل جوانی و در اواخر حکومت رضاخان، پس از آشنائی با محافل روشنفکرانه چپ، جذب تشکیلات کمونیستی شد و در سال 1316 پس از یورش رضاخان به تشکیلات کمونیستها، بازداشت و زندانی گردید.
پس از آزادی، در کنار «گروه 53 نفر» اعتبار و منزلت سیاسی یافت.
پس از سقوط رضاخان و تاسیس حزب توده، فعالیت خود را در حزب توده از سرگرفت.
در اولین کنگره حزب به مقام عضو ارشد هیأت اجرائیه انتخاب و در سال 1325 بنا به دعوت حزب کارگر انگلستان راهی آن کشور شد.
به دنبال شکست فرقه دمکرات آذربایجان، در سال 1325 اعتراضات ملکی نسبت به عملکرد و مشی نادرست شوروی در ایران بلند شد.
در اوایل سال 1326 اختلافات داخلی در رهبری حزب بالا گرفت، سرانجام هسته رهبری مخالفان که اعضای اصلی آن عبارت بودند از، خلیل ملکی، انور خامه ای و جلال آل احمد، به بهانه فقدان استقلال در حزب و تحت عنوان «اصلاح طلبان» در بهمن ماه 1326 دست به انشعاب زدند.
اگرچه انتقاد از حزب توده به دلیل دنباله روی از سیاست شوروی و اتخاذ مشی نادرست آن در جریان پیدایش و شکل گیری فرقه دمکرات، انتقادی است بجا و مورد قبول همه، ولی جدا شدن گروه ملکی از حزب توده، نه تنها نقش سازنده ای در جنبش ایفا نکرد، بلکه بر عکس، ثمره و ماهیت این انشعاب، گرایش به راست بود، نه گرایش به سمت مبارزه و تکامل بخشیدن مبارزات ملی مردم ایران، در نتیجه ملکی پس از انشعاب، به تدریج از مارکسیسم روی برتافت و به دشمن شماره یک شوروی و حزب توده تبدیل شد.
مجله «علم و زندگی» و مجله «کار و اندیشه» مؤید و منعکس کننده فعالیت فکری ملکی در همین راستاست.
سرانجام خلیل ملکی در سال 1329 به حزب آمریکایی دکتر بقائی موسوم به «حزب زحمتکشان» پیوست.
«گروه ملکی» پس از دو سال فعالیت در حزب زحمتکشان راه به جائی نبرد و اختلافات او با دکتر بقائی بالا گرفت و سرانجام در مهر ماه 1331 منجر به اخراج گروه ملکی از «حزب زحمتکشان» شد.
پس از این واقعه، ملکی به همراه گروه خود، «حزب زحمتکشان ملت ایران» موسوم به «نیروی سوم» را سازماندهی کرد و نشریاتی هم تحت عناوین «نیروی سوم» و «علم و زندگی» انتشار داد.
بطور کلی سیاست نیروی سوم در آن دوران عبارت بود از مبارزه با شوروی و حزب توده و حمایت ضمنی از دکتر محمد مصدق و ملی شدن صنعت نفت ایران، این سیاست چند ماهی ادامه داشت تا این که در آستانه کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332 «گروه ملکی» به مخالفان مصدق پیوست.
2ـ مقصود دکتر منوچهر اقبال است که در آن مقطع، استاندار آذربایجان بوده است.