درباره : وضع سراها و بازار رضا و مستأجرین آن
تاریخ سند: 26 تیر 1357
درباره : وضع سراها و بازار رضا و مستأجرین آن
متن سند:
به : مدیریت کل اداره سوم / 342 از : سازمان اطلاعات و امنیت استان خراسان شماره : 10954 /9 ه 3 1ـ بازار رضا و سراها در خیابان شیخ طوسی مشهد احداث که بازار در شش قسمت بطول حدود 700 متر و عرض 30 متر در دو طبقه که جمعا 1008 باب مغازه دارد ساخته که با اضافه شدن 78 مغازه ایکه از تبدیل چهار سوقهای طبقه 2 بمغازه بوجود آمده جمعا در این 6 بازار 1086 باب مغازه است که 433 دستگاه آن در طبقه اول و 653 دستگاه دیگر در طبقه 2 میباشد.(توضیح اینکه آستانقدس چهار سوقهای طبقه دوم بازار رضا را با گذاشتن درب ورودی و شیشه نشکن بمغازه تبدیل که هزینه درب ورودی بعهده مستأجران است و در این 78 مغازه ایکه در چهارسوقها احداث شده 11، سرا، هر سرا در سه طبقه ساخته شده که در هر طبقه ای 33 اطاق و در هر سرائی جمعا 99 اطاق که 11 سرا دارای 1073 اطاق بابعاد 13 متر در مساحت 11979 متر مربع بنا شده است.
2ـ در طبقه هم کف مغازه ها 20 و 10 متری و طبقه دوم مغازه ها 20 و 10 و 5 متری میباشد.
3ـ سرقفلی مغازه های بازار رضا (6 بازار) بشرح زیر است : بازار اول ـ مغازه های طبقه هم کف که دو طرف دارای شیشه و روشن است متری 30 هزار تومان و مغازه هائیکه فاقد شیشه و تاریک است متری 24 هزار تومان و طبقه دوم نصف این قیمت.
بازار دوم ـ مغازه های روشن متری 28800 تومان و مغازه های تاریک متری 24 هزار تومان و طبقه دوم نصف این قیمت.
بازار سوم ـ مغازه های روشن طبقه هم کف متری 26400 تومان و مغازه های تاریک متری 21600 تومان طبقه دوم نصف این قیمت.
بازار چهارم ـ مغازه های روشن طبقه هم کف متری 26400 تومان و مغازه های تاریک همین طبقه متری 21600 تومان مغازه های طبقه دوم نصف این قیمت.
بازار پنجم ـ مغازه های روشن طبقه هم کف متری 34400 تومان و مغازه های تاریک این طبقه متری 26400 تومان طبقه دوم نصف این قیمت.
بازار ششم ـ مغازه های روشن طبقه هم کف متری 40 هزار تومان و مغازه های تاریک این طبق متری 30 هزار تومان.
طبقه دوم نصف این قیمت.
توضیح اینکه در اجرای اوامر مطاع همایونی ده درصد از میزان قیمت سرقفلی تعیین شده برای مغازه های روشن تخفیف داده میشود.
(بدینمعنی که مغازه 20 متری روشن در طبقه هم کف بازار ششم که متری 40 هزار تومان سرقفلی تعیین گردیده پس از تخفیف ده درصد متری 36 هزار تومان تقلیل و سرقفلی آن جمعا 720 هزار تومان میباشد).
4ـ اجاره ماهیانه هر یک از مغازه های بازار مزبور 5001 قیمت سرقفلی است.
5ـ در بازار رضا بجز مغازه هائیکه از تبدیل چهار سوق طبقه دوم بمغازه مغازه خالی دیگری ندارند و تعدادی از مغازه های چهار سوقها واگذار و فقط حدود 46 باب دیگر از این مغازه ها در طبقه دوم خالی است که تابحال واگذار نشده.
6ـ مغازه های طبقه دوم (بجز تعدادی از مغازه هائیکه از تبدیل چهار سوقها موجود است) باجاره واگذار ولی تابحال باز نکرده اند و علت این است که چون در طبقه فوقانی است مشتری مراجعه نمی نماید و معتقدند که با گذاشتن پله برقی مردم مراجعه خواهند کرد لذا قرار است آستانقدس پله برقی بگذارد.
7ـ تعدادی از اطاقهای سراها بعده ای از کسبه ایکه مغازه هایشان در اطراف فلکه خراب شده واگذار گردیده است (باصطلاح کلید بکلید1).
8ـ اجاره ماهیانه هر یک از اطاقهای سراها بطور متوسط حدود 65000 ریال طبقه دوم 21 و طبقه سوم 31 این مبلغ.
9ـ تعداد اطاقهای خالی در 11 سرا بشرح زیر است : سرای اول 45 اطاق ـ سرای دوم 31 اطاق ـ سرای سوم 34 اطاق ـ سرای چهارم 42 اطاق ـ سرای پنجم 26 اطاق ـ سرای ششم 24 اطاق ـ سرای هفتم 26 اطاق ـ سرای هشتم 38 اطاق ـ سرای نهم 21 اطاق ـ سرای دهم 51 اطاق ـ سرای یازدهم 50 اطاق.
10 ـ در 11 سرا جمعا 392 اطاق خالی است2.
11ـ تعداد 681 اطاق از سراها باجاره واگذار شده که تابحال اشغال نشده است.
صاحبان مغازه های اطراف فلکه حضرت که در نوسازی، مغازه هایشان خراب شده بشدت ناراضی هستند3 زیرا حق سرقفلی که برای مغازه های آنها تعیین گردیده خیلی کمتر از ارزش واقعی و قیمت روز بوده مثلاً مغازه ایکه قبل از تخریب حداقل سرقفلی آن دو میلیون و پانصد هزار تومان خریدار داشته پس از چند ماه رفت و آمد صاحبان آن باداره نوسازی مبلغ چهارصد و پنجاه و حداکثر 650 هزار تومان برآورد نموده اند و عده ای از کسبه که چنین دیدند با توجه بسخنرانی نیابت تولیت عظمی مبنی بر اینکه هر کس از مغازه داران اطراف فلکه حضرت مایل باشند مغازه بآنها در بازار رضا و سراهائی که خواهیم ساخت تحویل میدهیم (کلید بکلید) لذا عده ای از دریافت سرقفلی تعیین شده خودداری تا در بازار رضا و سراها مغازه بگیرند چندین ماه بیکار بانتظار نشستند تا اینکه بازار رضا و سراها ساخته شد و بجای مغازه ایکه حداقل سرقفلی آن کمتر از پانصد هزار تومان نبوده اطاق 13 متری در سرا تحویل (کلید بکلید) گرفتند با اجاره ماهیانه از 6500 تا 3250 و کمترین اجاره 2170 ریال.
لذا تعیین اجاره بسیار زیاد و نامعقول موجب عدم استقبال کسبه از سراها گردید و اکثر کسبه ایکه قبل از تعیین مال الاجاره بسیار زیاد و نامعقول موجب عدم استقبال کسبه از سراها گردید و اکثر کسبه ایکه قبل از تعیین مال الاجاره راغب بودند سرخورده و پی کار خود رفتند و 238 نفر از فرش فروشها و پارچه فروشها و نخ فروشها که تعهد داشتند اجبارا بجای مغازه ایکه در اطراف فلکه داشتند این اطاقها را تحویل گرفتند و از تاریخ تحویل درب آنرا بسته و بلااستفاده گذاشتند زیرا مال الاجاره تعیین شده باعث عدم موفقیتی از لحاظ کسب و تجارت این محلها گردید و کسبه موصوف اجبارا برای تأمین معاش خود بدستفروشی دوره گردی روی آورده و عده ای هم بکلی از هستی ساقط گردیدند و عده ای دیگر که وضع مالی خوبی داشتند در نقاط دیگر شهر مغازه خریدند.
مسئولین آستانقدس در تعیین حق سرقفلی مغازه کسبه اطراف فلکه جانب عدالت را رعایت نکردند بدون توجه بقیمت روز و با نظر کارشناس کمترین حق سرقفلی را تعیین نموده1 مثلاً مغازه ایکه قبل از تخریب سه الی دو میلیون و پانصد هزار تومان خریدار داشت 650 هزار تومان حق سرقفلی تعیین و آن عده ای هم که حاضر شدند کلید بکلید تحویل دهند اطاقی 13 متری در سراها بآنان واگذار کردند با مال الاجاره سرسام آور و محلی که برای کسب و تجارت مناسب نیست در صورتیکه این کسبه قبل از تخریب در اطراف فلکه بنحو مطلوب کسب و تجارت میکردند.
کوچکترین مغازه اطراف فلکه حضرت فلکه جنوبی متعلق بشخصی بنام محمد مصلح تهرانی رفوگر بود که 10 متر مساحت داشته حق سرقفلی که برای این مغازه تعیین نموده اند 19300 ریال میباشد و سید حسن گلشنی در مغازه دو دربندی بمساحت 250 متر بکسب اشتغال داشته که بجای آن اطاق 13 متری در سراها بوی واگذار شده از طرف دیگر حق سرقفلی و اجاره ماهیانه مغازه های بازار رضا و سراها باندازه ای زیاد است که کسبه را مستأصل و تأمین و پرداخت آن برایشان مشکل است.
برای نمونه یک مغازه ده متری تاریک در بازار ششم بازار رضا 300 هزار تومان سرقفلی تعیین شده و مال الاجاره آن 600 تومان و سرقفلی یک مغازه 20 متری روشن 720 هزار تومان و اجاره ماهیانه 1440 تومان در صورتیکه در سراسر کشور از لحاظ کسب و تجارت روش معمول بر این است که چنانچه سرقفلی افزایش داشته باشد اجاره ماهیانه کم میشود و در صورتیکه اجاره زیاد باشد سرقفلی پائین میآید در همین شهر مشهد در خیابانهای اصلی و پر جمعیت و مناسب برای کسب و تجارت یک مغازه 120 متری حداکثر حق سرقفلی 700 هزار تومان است و مال الاجاره ماهیان آن بیش از 350 تومان نمیباشد.
برای نمونه مغازه میوه فروشی ممتاز واقع در خیابان پهلوی جنب بانک ملی که 100 متری است 500 هزار تومان حق سرقفلی آن تعیین و حدود شش ماه است که اجاره ماهیانه آنرا از 200 تومان به 300 تومان افزایش داده اند.
پاساژ نیکو در خیابان تهران مغازه های 12 متری با سرقفلی 200 و 250 هزار تومان و مغازه های 17 متری را با سرقفلی 400 هزار تومان و اجاره های ماهیانه 200 و 300 تومان واگذار و در پاساژ محمودیه در خسروی نو مغازه های 22 و 28 و 30 متری را با سرقفلی 200 الی 300 هزار تومان و اجاره ماهیانه 200 و حداکثر 250 تومان باجاره واگذار که هم اکنون سند در محضر 24 موجود است.
گذشته از اینکه تعیین حق سرقفلی مغازه هائیکه در نوسازی اطراف فلکه حضرت تخریب گردید غیرعادلانه و بسیار ناچیز و مغایر روش معمول و بدون در نظر گرفتن ارزش واقعی آن بود.
حق سرقفلی و مال الاجاره سراها و بازار رضا بسیار زیاد تعیین و تحمیل گردیده که موجب عدم استقبال کسبه و در نتیجه عدم موفقیت محلهای موصوف برای کسب و تجارت شده که کسبه یا بدستفروشی روی آورده و یا در سایر نقاط شهر مغازه ای خریده و عده ای هم که اجبارا مغازه ای گرفته اند اکثرا درب آنرا بسته و بکار دیگری اشتغال دارند و عده قلیلی هم مترصدند خود را کنار کشیده و برای خود فکر دیگری بکنند زیرا با توجه باینکه در بازار و سراها کسب و کار رونقی ندارد قادر بپرداخت اجاره ماهیانه و اقساط تعیین شده بابت حق سرقفلی نمیباشند.
پس از اینکه آستانقدس متوجه شد استقبالی از سراها نمیشود تصمیم گرفت سراها را بطلاب حوزه علمیه خراسان واگذار نماید که این سازمان بعلل و جهات مختلف از جمله اینکه تجمع طلاب در جوار بازار بمصلحت نبود با این اقدام مخالفت گردید.
لذا اخیرا تصمیم دارند تعدادی از این سراها را به زائر سرا تبدیل که وسیله آستانقدس اداره شود این اقدام نیز عملی و درست بنظر نمیرسد زیرا سراها اصولاً برای زائرسرا ساخته نشده زائرسرا به سرویس و دستشوئی و توالت و آشپزخانه و سایر تأسیسات رفاهی نیازمند است که سراهای مزبور فاقد آن میباشد.
بهر حال در دنباله این تصمیم آقای ولیان دستور میدهند اطاقهائی که به 238 نفر از کسبه در سراهای 5 و 6 و 7 و 8 واگذار گردیده تخلیه و بجای آن در سراهای دیگر اطاق بآنها تحویل دهند زیرا سراهای مزبور که قرار است بزائرسرا تبدیل گردد نمیتواند محل کسب و تعدادی از اطاقهای آن در اختیار اشخاص باشد لیکن این عده از کسبه حاضر بتحویل نشده و اظهار مینمایند اولاً اگر اطاقهای این سراها مزایائی دارد و برای زائر سرا مناسب و آستانقدس مصمم باین کار است این حق ما است که رضایت ما را جلب و مزایای آنرا بما بدهند یا اینکه حاضریم کمتر از نصف حق سرقفلی که برای هر یک از اطاقهائی تعیین کرده و بما تحویل نموده اند بدهند تا پی کار خود برویم از طرفی از تاریخ تحویل اکثر کسبه اجاره ماهیانه این سراها را نپرداخته فقط قفل کرده و بلااستفاده گذاشته اند لذا بدستور نیابت تولیت عظمی در روز 25 /4 /37 کمیسیونی در حضور آقای ولیان با شرکت دادستان و رئیس ثبت مشهد و عده ای از مسئولین تشکیل و تصمیم بر صدور اجرائیه و تخلیه سراها در اسرع وقت میگیرند، لذا برئیس ثبت دستور میدهند برای 236 نفر که از 4 تا 19 ماه اجاره نداده اند اخطاریه صادر در صورتیکه پس از ده روز بدهی خود را نپردازند اجرائیه صادر و مغازه ها را تخلیه نمایند1.
ضمنا این اقدام آستانقدس رضوی مزید بر علت شده و بیش از پیش موجب روگردانی کسبه و مردم از سراها و بازار گردیده اکثر کسبه موصوف حاضر شده اند به101 قیمت اطاقها را واگذار نمایند.
بهمین لحاظ کسی حاضر بخرید نیست و اظهار نظر میشود که بمحض اینکه آقای ولیان اراده نماید محل واگذاری را بگیرد میگوید فرمان صادر شده و تخلیه میکند لذا این وضع عدم رضایت شدید کسبه و قاطبه اهالی را باعث شده است.
رئیس سازمان اطلاعات و امنیت استان خراسان2.
شیخان گیرنده 348 جهت استحضار.
محترما از نظر استحضار بعرض میرسد.
همراز 7 /5 /37 خلاصه از نکات مهم تهیه شود تا بعرض برسد.
ثابتی 9 /5 /37 جهت استحضار.
رضایی 8 /5 /2537
توضیحات سند:
1ـ کلید به کلید یعنی مغازه ای در فلکه قدیم در برابر مغازه ای جدید در بازار رضا.2ـ بخشی از رفتار سوء ولیان در دوران انتهای قدرت او در خراسان در روزنامه های محلی این استان به چاپ رسید که می توان به بخشی از آن اشاره نمود: «بر طبق آماری که به سادگی ممکن است در اختیار ...
قرار گیرد، ...
ساختمان بازار رضا برای آستان قدس حدود متری سه هزار و هشتصد تومان تمام شده است که اولا متخصصین امر به این مبلغ با نظر شک و تردید می نگرند و معتقدند که مخارج ساختن چنین ساختمانی باید کمتر از نصف این مبلغ باشد؛ ثانیا حیف و میل هایی در این بین صورت گرفته که اگر کمیسیون بی نظری به این مسئله رسیدگی کند می تواند نقاط ضعف و اصراف های مختلف را کشف کند» که این قیمت ها مورد خرید بازاریها قرار نگرفت لذا اغلب آنها خالی ماند.
(روزنامه خراسان، سه شنبه 4 مهر 1357، شماره 8505) 3ـ نخستین مرحله آغاز عملیات ایجاد بازار رضا، با تجاوز به اموال عمومی و ممر عام، یعنی با تصرف خیابان شیخ طوسی انجام شد که طبق هیچ قانونی صحیح و هیچ ضابطه شهرسازی این تصرف قابل توجیه نیست در روزنامه های آن روز درست کمتر از سه ماه، نوشتند که : «هر فرد مشهدی و هر انسان مسلمانی که فقط یکبار به مشهد آمده باشد به نسبت مالیاتی که در این شهر پرداخت کرده است در تمام اموال عمومی مشهد سهیم است و هیچکس راضی نیست که آسفالت خیابانی را بکند و آن خیابان راتبدیل به یک منبع درآمد کنند، در حالیکه محل بسیار مناسب تری هم در نزدیکی حرم مطهر برای اجرای این طرح وجود داشت.
(روزنامه خراسان، سه شنبه 4 مهر 1357، شماره مسلسل 8505) 1ـ بعد از سالهای 1300 شمسی کارگزاران آستان قدس رضوی و استانداری خراسان در صدد برآمدند خیابانها و معابر عمومی مشهد را توسعه دهند.
تا قبل از احداث فلکه اول تنها دو خیابان بنام بالا خیابان و پایین خیابان در شرق و غرب اماکن مقدسه بود که جریان آب چشمه گیلاس این دو را بهم مرتبط می ساخت.
در سال 1308 شمسی هنگام استانداری محمود جم و نیابت تولیت محمود ولی خان اسدی تصمیم به احداث فلکه ای گرفته شد و این فلکه سی متر عرض داشت.
و تمام اماکن متبرکه و مسجد جامع گوهرشاد و تعدادی کاروانسرا و پاساژ، تیمچه و بازارچه در داخل فلکه قرار گرفتند.
بعد از آن دو خیابان بنام خیابان تهران در جنوب و خیابان نوغان در قسمت شمالی ساخته شد.
هنگام احداث این فلکه تعداد زیادی از مدارس و مساجد و ...
تخریب شدند به خصوص مدرسه مرحوم فاضل خان.
کارگزاران آستان قدس رضوی از هنگام احداث فلکه اول در سال 1308 در نظر داشته اند قسمت داخلی فلکه را بردارند و آن را فضای سبز قرار دهند.
ولی به علت وجود منازل مسکونی زیاد و وجود آثار باستانی در آن محدوده این نظریه به تعویق افتاد و کاری صورت ندادند.
تا آنکه عبدالعظیم ولیان استاندار خراسان شد.
او که از مجریان سیاست محمدرضا شاه و مرد بی مذهبی بود.
بدون توجه به این مسائل دستور تخریب و تخلیه محل را صادر کرد.
در اوایل اسفند ماه 1353 نخست سقف بازار زنجیر را که در مجاورت صحن کهنه بود تخریب کردند و با این کار طرح نوسازی اطراف حرم شروع شد.
و تخریب عمومی نیز از 18 /1 /54 شروع شد.
بعد از پایان تخریب و ساخت و ساز میدان، میدان جدید را چمن کاشتند.
کارگزاران آستان قدس رضوی پس از تخریب و تسطیح اطراف فلکه طرحهایی برای نوسازی آن داشتند و در نظر داشتند در فلکه جدید ساختمانهای چند طبقه بسازند و آنجا را تبدیل به یک مرکز تجارتی نمایند.
یک اقدام بسیار مهم که قرار شد انجام شود.
طرح خیابان فلکه (دائره) بزرگ و وسیعی بود که مرکز آن ابنیه و عمارات مبارک آستان قدس می باشد.
و ایجاد ساختمانهای چند طبقه در حوالی خیابان فلکه جدید، ...
که مرحله اول همان تخریب و تسطیح و دیوارکشی بود که انجام گرفت ولی انجام مراحل بعدی مصادف با ایام انقلاب اسلامی گردید.
نخستین کاری که بعد از انقلاب انجام گرفت با کمک مهندسین طرحهای جدیدی را جهت تکمیل فلکه تنظیم کردند که بر خلاف رژیم گذشته که هدفشان تجاری کردن اطراف فلکه بود.
اهداف آستان قدس رضوی ایجاد امکانات رفاهی و در اختیار گذاشتن آنها برای زائرین بوده که هنوز هم ...
ساخت جامع فلکه امام رضا علیه السلام ادامه دارد.
(برای آگاهی بیشتر بنگرید به مجله حرم، شماره 31، اسفند 1374 انتشارات فرهنگی آستان قدس رضوی.
؛ عطاردی عزیزاللّه ، تاریخ آستان قدس رضوی، ج 2، چاپ اول، تابستان 1371، انتشارات عطارد، ص 634؛ انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، روابط عمومی آستان قدس رضوی، مشهد زمستان 1364، ص 39؛ ریاضی غلامرضا، راهنمای مشهد، مهر ماه 1334.
به سرمایه کتابفروشی زوار ص 111؛ بروشور شهرداری مشهد، سال 1353، انتشارات اطلاعات و روابط عمومی مشهد، چاپ پارت ص 1 و 2 ؛ با همکاری آقای میرنجاتی مدیر روابط عمومی) 1ـ کمیسیونی برای نرخ گذاری زیر نظر استانداری تشکیل شد که در امر قیمت گذاری مغازه ها و خانه ها و مسافرخانه های قدیمی تا آنجا که توانستند بر مردم ستم روا کردند و در عوض قیمت برای ساختمان ساخته شده توسط آستان قدس آن قدر بالا بود که توان پرداخت آن برای کسبه وجود نداشت از جمله: «قیمت سرقفلی و اجاره ای که از سوی آستان قدس تعیین شد چنان سرسام آور بوده که مدتها با توجه به تمام تهدیدات هیچ کاسبی زیر بار نرفت و پس از تخفیف هایی که داده شد هنوز هم باید رسما اعلام کرد که میزان سرقفلی و اقساط تعیین شده بسیار ناعادلانه است.
(روزنامه خراسان 4 /7 /1357).
2ـ گزارش ارسالی مالی ساواک خراسان به مرکز، به شکل خلاصه شده ای برای مقامات عالی دولتی ارسال می شود.