ریاست محترم ارکان حرب کل قشون
ریاست محترم ارکان حرب کل قشون
متن سند:
کشف تلگراف امیر لشکر غربنمره اندیکاتر 3
تاریخ اصل تلگراف 3 حوت [131]
تاریخ کشف 4 برج حمل 132
ریاست محترم ارکان حرب کل قشون
در جواب متحدالمآل نمره 3378 اطلاعا اشعار مى‌دارد : اشخاصى که در ناحیه غرب براى انتخاب شدن خود در دوره آتیه اقدامات کرده و احتمال انتخاب شدن آنها مى‌رود، به قرار ذیل است :
کرمانشاهان : کاندیداهاى اعتدالیون : نصیر دیوان، نصرت‌الدوله، وکیل‌الملک، امیرکل، سیدحسن اجاق، کزازى از طرف دمکراتها، سلیمان میرزا، امین الرعایا، شیخ على آخوندزاده، کارگزار قبلى، امیر مقتدر. بروجرد : شریف العلماء، عزیزاللّه خان جاپلقى عراق1 : سهام‌السلطان،2 آقا مهدى، حاج آقا اسماعیل از طرف سوسیالیستها، حزب سلیمان میرزا، وقارالملک، سالار حشمت، و صمصام الممالک احتمال انتخاب شدن دارند. کردستان3:
توضیحات سند:
1ـ مرتضى‌قلى خان بیات (سهام‌السلطان) فرزند حاج عباس‌قلى خان سهم‌الملک اراکى، متولد 1306 ه.ق تحصیلاتى در حد متوسطه انجام داد، وى سفرهاى متعددى به اروپا کرد. کار اصلى او کشاورزى و ملک‌دارى بود. با پدر خود همکارى مى‌کرد، ولى جاه‌طلبى و غرور او باعث شد به کارهاى سیاسى دلبستگى پیدا کند. وارد احزاب آن زمان شد و سرانجام در دوره چهارم مجلس که در 1300 افتتاح شد، به وکالت رسید. در دوره پنجم نیز وکیل بود. در مجلس مؤسسان اول که در 1304 تشکیل شد، نماینده و نایب رئیس مجلس بود.در اولین کابینه دوران رضاشاه که به ریاست ذکاءالملک فروغى تشکیل شد، به عضویت دولت درآمد و وزیر مالیه شد. عمر این کابینه بیش از شش ماه طول نکشید، ولى بیات مجددا به نمایندگى مجلس انتخاب گردید و تا پایان دوره سیزدهم مجموعا ده دوره نماینده مجلس شوراى ملى بود و در غالب ادوار، نیابت ریاست را بر عهده داشت. در دوره سیزدهم کاندیداى ریاست بود، ولى محتشم‌السلطنه اسفندیارى با چند رأى اضافى براى بار چهارم به ریاست مجلس شوراى ملى رسید و او نیز نیابت را نپذیرفت.
در انتخابات دوره چهاردهم نتوانست کرسى نمایندگى را بدست آورد ولى على سهیلى انجام دهنده انتخابات، رضایت او را به نحو دیگرى فراهم کرد و به او پست وزارت دارایى داد. پس از سقوط کابینه سهیلى، در دوره نخست‌وزیرى ساعد مراغه‌اى، وزیر مشاور شد. بعد از شهریور 1320، با همکارى سید محمدصادق طباطبائى و باقر کاظمى و امان‌اللّه اردلان و ابراهیم زند به تشکیل حزب مردم همت گماشت. طباطبائى موجب شد که عده زیادى به این حزب گرویدند و با توجه به این نکته که طباطبائى رئیس مجلس شوراى‌ملى نیز بود، حزب مزبور در مجلس طرفدارانى پیدا کرد. پس از سقوط کابینه ساعد، مجلسیان متوجه رجال صدر مشروطه بودند. صادق مستشارالدوله زمینه مساعدى براى نخست‌وزیرى داشت، لیکن اقلیت 50 نفرى مجلس به لیدرى دکتر محمد مصدق، به بیات توجه داشت. بیات توانست فراکسیون‌هاى میهن و اتحاد ملى را با خود همراه نماید. لاجرم با پشتیبانى اقلیت و براثر بى‌تفاوتى اکثریت، به نخست‌وزیرى رسید. مستشارالدوله نیز 45 رأى داشت.
دوران نخست‌وزیرى بیات که چهار ماه به طول انجامید، از ادوار متشنج و ناراحت کننده بود. دخالت قوه مقننه در کار قوه مجریه از یک طرف و توقف نیروهاى متفقین در ایران از طرف دیگر، مشکلات بزرگى به وجود آورده بود. سرانجام با استیضاح سیدضیاءالدین، کابینه بیات سقوط کرد. پس از چندى، به استاندارى آذربایجان منصوب شد، ولى پیشرفت دموکرات‌ها در آنجا موجب شد پس از چند روز به تهران بازگردد. در اواخر دوره چهاردهم وقتى قوام‌السلطنه با 52 رأى در مقابل 51 رأى مؤتمن‌الملک به نخست‌وزیرى رسید، بیات را وارد کابینه نمود و او وزیر دارایى و نایب نخست‌وزیر شد. مدت کوتاهى در این سمت بود. در انتخابات دوره اول سنا به سناتورى و نیابت مجلس سنا رسید و در 1331 پس از خلع‌ید از شرکت سابق نفت ،به ریاست هیئت مدیره و مدیر عاملى شرکت ملى نفت ایران منصوب شد و تا 1336 در آن سمت بود. در 1336 درگذشت و هنگام مرگ 71 سال داشت. مردى بذّال و خوشگذران بود. کلیه ثروت پدرى را در این راه مصرف کرد؛ به طورى که در اواخر عمر چیز قابل توجهى نداشت. از فرزندانش فقط محمد بیات تا اندازه‌اى ترقى کرد و مدتى معاون وزارت کشاورزى و بعد مدیرکل بانک کشاورزى گردید.
(عاقلى، باقر، شرح حال رجال سیاسى و نظامى معاصر ایران، ج 1، ص 350 ـ 351)
2ـ منظور از عراق، اراک فعلى است.
3ـ سند ناقص است.