دولت شوروی
دولت شوروی
متن سند:
دو سند زیر تذکاریه‌هائی است که مولوتف وزیر خارجه وقت شوروی از طرف دولت شوروی برای قوام‌السلطنه نخست وزیر وقت ایران فرستاده است. دو تذکاریه زیرین را قوام‌السلطنه در تاریخ ۲9/۷/۲6 ضمن گزارش مفصلی که درباره نفت و روابط ایران و شوروی بعرض مجلس رساند قرائت نمود و عیناً در صورت مذاکرات مجلس و روزنامه‌های اطلاعات و کیهان چاپ شده است و در آن موقع هیچگونه تکذیبی از طرف دولت شوروی نشده است. بنابراین صحت آنها محرز و مسلم استمتن تذکاریه اول
بتاریخ ۲۵ فوریه ۱۹۴۶
مطابق ۶ اسفند ۱۳۲۴
اول – راجع به اوضاع آذربایجان ایران - نظر بوضعیت مشکلی که برای دولت ایران پیش آمده است راجع به موضوع آذربایجان حکومت خود مختار برقرار می‌گردد. این حکومت در استان عبارت خواهد بود از انجمن ایالتی آذربایجان. دولت ایالتی آذربایجان که از طرف انجمن انتخاب خواهد گردید و در ولایات انجمن‌های ولایتی و کمیته‌های اجرائیه آنها. انتخابات انجمن‌ها بر طبق مقرراتی بعمل خواهد آمد که فعلاً در آذربایجان وضع شده است. دولت ایالتی آذربایجان تشکیل می‌شود از نخست وزیر و وزارتخانه‌های کشاورزی. پیشه و هنر بازرگانی کشور (با یک عده معینی قوای ملی که برای حفظ امنیت عمومی ضرورت داشته باشد). دارائی. کار. فرهنگ. بهداری. همچنین ادارات حمل و نقل و شهربانی و دوائر دادگستری و دادستانی.
۲- اهالی آذربایجانی حق خواهند داشت در امور اداری محلی و تدریس در مدارس و محاکمات و غیره از زبان محلی استفاده نمایند.
٣- نخست وزیر دولت ایالتی آذربایجان در عین حال سمت استانداری استان آذربایجان را خواهد داشت که با تصویب دولت ایران خواهد بود. فرمانده پادگان نظامی ایالتی آذربایجان از طرف دولت ایران با جلب موافقت دولت ایالتی آذربایجان تعیین می‌گردد. در قسمت نفرات واحدهای نظامی اصول دستجات ملی محلی معمول خواهد گردید. ارتباط دولت ایالتی آذربایجان با مرکز به زبان فارسی خواهد بود.
۴- در مورد عوائد مالیاتی و درآمدهای بودجه آذربایجان ایران ۷۰ درصد عوائد آذربایجان به بودجه دولت ایالتی آذربایجان تخصیص داده خواهند شد. دولت ایران آزادی عمل تشکیل دموکراسی را از قبیل حزب دموکرات آذربایجان ایران و اتحادیه پیشه‌وران و غیره را در آذربایجان ایران تائید می‌نماید.
۶- در موقع انتخاب مجلس شورای‌ملی به تعداد نمایندگان آذربایجان به نسبت جمعیت واقعی استان مزبور افزوده خواهد شد.
دوم – راجع به امتیاز نفت - دولت شوروی برای حسن استقبال از تمایل دولت ایران حاضر است از پیشنهاد واگذاری امتیاز نفت در نواحی شمال ایران صرف‌نظر نماید و در عوض پیشنهاد می‌کند شرکت مختلط ایران و شوروی برای اکتشافات و استخراج مشتقات نفت در شمال ایران1 تشکیل شود. به این ترتیب که ۵۱ درصد سهام متعلق بطرف شوروی و ۴۹ درصد متعلق بطرف ایران خواهد بود.
سوم – راجع به توقف قوای نظامی شوروی در ایران. دولت شوروی در نظر دارد از تاریخ دوم مارس سال جاری بخروج قوای خود از بعضی نواحی ایران شروع نماید و اما راجع به بقیه قوای شوروی. این قوا موقتاً بر طبق عهدنامه ایران و شوروی مورخ ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ در ایران کلیه اقدامات خصمانه و تبعیض را نسبت بدولت شوروی از ایران ببرد و در شمال ایران آرامش برقرار نماید و سیاست دوستانه نسبت بدولت شوروی ایجاد نماید. مولوتوف
تفسیر:
۱-دولت شوروی صریجاً از فرقه دموکرات2 آذربایجان پشتیبانی کرده و بدولت ایران علناً توصیه‌هائی برخلاف قانون اساسی و مصالح ایران کرده که جز مداخله مسلم در امور ایران چیزی نیست.
۲- با این سند معلوم می‌شود که دولت شوروی خود را وکیل مدافعه فرقه دموکرات می‌دانسته و کوشیده است بوسیله عدم تخلیه ایران و فشارهای دیگر خود مختاری و تجزیه آذربایجان را به ایران تحمیل کند.
۳- در قسمت سوم لحن شوروی بسیار زننده و خشن است و در حقیقت گفت است تا دولت ایران تابع ما نشود شمال ایران را تخلیه نخواهیم کرد.
این مطالب برخلاف غالب ادعاهای قبلی و بعدی دولت شوروی است.
توضیحات سند:
۱- امتیاز نفت شمال: در زمان ریاست ساعد بدنبال تقاضای امتیاز نفت شرکت‌های امریکایی و انگلیسی دولت شوروی هم تصمیم گرفت برای اخذ امتیاز استخراج نفت در مناطق شمالی ایران گروهی را به ایران اعزام کند. به همین جهت هیاتی را به سرپرستی کافتارزاده در شهریور ۱۳۲۳ به ایران فرستاد. دولت ساعد که مذاکرات نفت را با نمایندگان امریکایی و انگلیسی آغاز کرده بود ضمن رد پیشنهاد شوروی، اعلام کرد بحث پیرامون دادن امتیاز نفت به شرکت‌های خارجی به پایان یافتن جنگ موکول شده است. هیات شوروی ضمن نگرانی و ناراحتی از این موضوع آن را در رد پیشنهاد شوروی تلقی و برداشت منفی اعلام کرد. مصدق که در این ایام در مجلس بود طرحی را ارایه کرد که به موازنه منفی مشهور گشت بدین معنی که به هیچ کشور خارجی امتیاز استخراج نفت داده نشود. در حالی که احزاب توده و وابسته به شوروی طرفدار موازنه مثبت در دادن امتیاز به شوروی در مقابل انگلیس (و آمریکا) بودند که نهایتاً با روی کار آمدن دولت مصدق و ملی شدن صنعت نفت بطور کلی قضیه دادن امتیاز استخراج نفت شمال به شوروی منتفی شد (برای مطالعه بیشتر رجوع شود به الهه کولائی - استالینیسم و حزب توده این ص 130 - انتشارات مرکز انتشار ۔ انقلاب اسلامی ۱۳۷۶)2- فرقه دموکرات آذربایجان و اتحادیه پیشه‌وران: این فرقه در سال ۱۳۲4 هـ.ش توسط سید جعفر پیشه‌وری و با حمایت مالی و معنوی شوروی تشکیل گردید این حزب خواسته‌های خود را مبنی بر خودمختاری آذربایجان، به رسمیت شناختن زبان آذری و... در یک بیانیه مشتمل بر یک مقدمه و ۱۲ ماده اعلام کرد، در آبان ماه ۱۳24 حزب دموکرات توانست با قدرت اسلحه کنترل استان آذربایجان را بدست گیرد. پیشه‌وری رهبر فرقه اگرچه از همان آغاز تشکیل فرقه مدعی بود خواسته‌های فرقه را در چارچوب سرحدات ایران مطرح و به ” استقلال" ایران کاملاً علاقمند است، ولی در همان هنگام می‌نوشت که اگر حکومت تهران به فشارها و تهدیدات خود ادامه دهد آذربایجان راه خود را جدا خواهد کرد. این فرقه در واقع زمانی شکل گرفت که دولت شوروی به همراه دولت‌های متفق، علیه متحدین در جنگ جهانی دوم وارد ایران شده بودند و طبق توافق کنفرانس پتسدام دولت‌های مذکور، متعهد شده بودند که ۶ ماه پس از پایان جنگ کلیه نیروهای نظامی خود را از خاک ایران خارج کنند. علیرغم آنکه انگلیس به قصد تعهد خود عمل نمود، استالین از خروج نیروهای خود از ایران امتناع کرد. بهرحال دولت ایران با حمایت دولت‌های غربی موضوع را در سازمان ملل متحد مطرح کرد و شوروی‌ها نیز بخاطر وعده‌هایی که دولت قوام به آنها داده بود و نیز نگرانی از دخالت دولت‌های غربی در جریان آذربایجان، نهایتاً مجبور به تخلیه آذربایجان گردید. در واقع فرقه دموکرات آذربایجان از یک سو حمایت مردم آذربایجان را به همراه خود نداشت و از سوی دیگر بدستور شوروی و بر اساس مصالح و منافع این کشور بدون مقاومت به دستور شوروی عقب‌نشینی کرد و سران فرقه (پیشه‌وری و غلام و یحیی دانشیان) به شوروی فرار کردند. برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به: الهه کولائی - استالینیسم و حزب توده ایران - ص ۱۳۰ تا ۱۴۲ - انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی – ۱۳۷۶