نهضت زنان و رفع حجاب
تاریخ سند: 27 دی 1314
نهضت زنان و رفع حجاب
متن سند:
13141027وزارت امور خارجه
اداره: اطلاعات و مطبوعات
متحدالمال (۴۳)
مورخه: 27 /10 /1314
نمره: ۴۵۵۰۱
١- نهضت زنان و رفع حجاب که اولین قدم اساسی آن با عزم راسخ و عظمت فکر اعلیحضرت همایون شاهنشاهی و علیاحضرت ملکه پهلوی در روز ۱۷ دی ماه برداشته شد با سرعت و اشتیاق از طرف قاطبه اهالی کشور استقبال و تعقیب می‌شود و به طوریکه مذکور شد چه از طرف مقامات رسمی و وزارتخانه‌ها و چه از ناحیه اشخاص خصوصی مجلس جشن و ضیافتی همه روزه در سرتاسر کشور بر پا می‌گردد تا این اقدام شاهانه را جشن گرفته و وسیله‌ای هم جهت خانمها برای ورود در مجالس فراهم شده باشد.
در جشنی که برای همین منظور عصر روز یکشنبه ۲۱ دی ماه در عمارت مجلس شورای ملی منعقد گردید و هیئت دولت و امرای لشگر و نمایندگان مجلس شورای ملی باخانمهای خود حضور داشتند تلگراف ذیل را جناب آقای اسفندیاری1 رئیس مجلس شورای ملی از طرف خانمهای نمایندگان به پیشگاه علیاحضرت ملکه پهلوی مخابره نمودند:
«خانمهای نمایندگان [همسران نمایندگان مجلس شورای ملی] که الساعه عموماً در عمارت بهارستان جمع هستند تعظیمات و احترامات فائقه را به پیشگاه علیاحضرت ملکه تقدیم و از توجهات عالیه دودمان مقدس شاهنشاهی نسبت به نهضت و ترقی زنان ایران تشکرات صمیمانه عرض نموده و امیدوارند با کوششهای متوالی در راه ترقی و عظمت میهن و تحکیم مبانی خانوادگی ایران و سایر نیات عالیه شاهانه موجبات رضایت خاطر مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی و علیاحضرت را فراهم آورند.»
علیاحضرت ملکه پهلوی برای اولین دفعه در جواب، تلگراف ذیل را صادر فرمودند:
«تلگراف جنابعالی که حاکی از حضور خانمهای نمایندگان در عمارت بهارستان و ابراز احساسات آنها بود ملاحظه شد. از این اقدام تجدد خواهانه که برای ترقی بانوان و مطابق منویات اعلیحضرت همایون شاهنشاهی است نهایت مسرت و خرسندی حاصل گردید.»
۲- علیاحضرت ملکه پهلوی و والاحضرتین شاهدخت عصر روز یکشنبه ۲۱ دی ماه محض دلجویی و تفقد از ایتام به پرورشگاه ایتام شاهپور تشریف فرما شده و اطفال را مورد الطاف و مراحم مخصوص قرار دادند و پس از بازدید و سرکشی قستمهای مختلفه و تناول از غذای اطفال دستوراتی صادر فرمودند تا اطفال پرورشگاه بیش از پیش مورد مواظبت و مراقبت قرار گیرند3.
توضیحات سند:
١- حسن اسفندیاری (محتشم السلطنه) فرزند میرزا محمد خان صدیق الملک در سال ۱۲۸۳ قمری [۱۲۴۵ شمسی] در تهران به دنیا آمد. جدش میرزا عبدالله نوری در خدمت عباس نایب السلطنه منشی مخصوص بود... او تحصیلات مقدماتی را نزد آموزگاران خصوصی و تحصیلات متوسطه را در دارالفنون گذرانید و مقدمات عربی و ادبیات فارسی و دوره فقه و اصول و حدیث را در مدارس دینی آموخت. در سن نوزده سالگی [۱۳۰۲ ه ق] به وزارت خارجه رفت و در قسمت اداره کشورهای همجوار بکار پرداخت و یک سال بعد به عضویت سفارت ایران در برلن منصوب شد و مدت پنج سال در آن پست باقی ماند. حسن اسفندیاری در سال ۱۳۱۲ قمری [۱۲۷۳ شمسی] از طرف ناصرالدین شاه به لقب محتشم السلطنه ملقب گردید و سپس با سمت کنسول ایران در بمبئی عازم هندوستان گردید... وی در کابینه دوم مشیرالسلطنه در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۲۸۷ به سمت وزارت عدلیه انتخاب شد که این پست را در ترمیم کابینه در تاریخ ۲ تیر ۱۲۸۷ نیز همچنان حفظ کرد. در واقعه بمباران مجلس شواری ملی در سال ۱۲۸۷ ش گر چه او عضو هیئت دولت بود و مسئولیت این واقعه به عهده او نیز بود اما با تلاشی که جهت استخلاص محبوسین باغشاه از خود نشان داد قدری از گناه و تقصیر خویش کاست. اما پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان در سال ۱۲۸۸ ش محتشم السلطنه چندی مخفی شد و سپس تحت حمایت سیاسی سید عبدالله بهبهانی از خفا خارج شد و آزادانه در مجامع سیاسی کشور شرکت جست. در کابینه دوم مستوفی الممالک (۶ آبان ۱۳۸۹ ش) وزیر عدلیه و سپس وزیر خارجه بود در کابینه سپهدار اعظم (۲۰ اسفند ۱۲۸۹) وزیر خارجه شد و با ماجرای بازگشت محمد علی شاه مخلوع به ایران دولت سپهدار و شخص محتشم السلطنه از طرف دموکراتها و تندروها متهم به سازش با شاه شدند بطوری که وقتی او در کابینه صمصام السلطنه (۷ آذر ۱۲۹۰) مجددا به وزارت عدلیه رسید در مجلس شورای ملی به هنگام معرفی کابینه مورد حمله شدید میرزا اسکندر یرهبر جناح دمکرات قرار گرفت... پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ ش وی به همراه سایر رجال سیاسی دوره قاجار دستگیر و زندانی شد و تا سقوط کابینه سید ضیاءالدین معروف به کابینه سیاه همچنان در توقیف ماند. پس از رهایی در کابینه اول قوام السلطنه (۱۴ خرداد ۱۳۰۰) به وزارت خارجه... و در کابینه مستوفی الممالک (۱۶ بهمن ۱۳۰۱) به وزارت علوم و اوقاف منصوب... در دولت مشیرالدوله شغلی نداشت ولی در آخرین کابینه مستوفی الممالک (۲۴ خرداد ۱۳۰۰) به وزارت مالیه منصوب شد و تا بهمن ماه همان سال در آن شغل باقی ماند و این آخرین باری بود که وی به وزارت رسید. او در دوره هشتم مجلس شورای ملی [ 24/۹ /1309 - 24/۱۰ /1311 ] به وکالت مردم تهران برگزیده شد و این سمت را تا دوره سیزدهم [بعد از سقوط رضاشاه] نیز حفظ کرد البته از دوره دهم [15 /3 /1314- 22 /3 /1316] به بعد متوالیۀ رئیس مجلس شورای ملی بود... پس از آنکه در ۱۷ دی ۱۳۱۴ با برداشتن اجباری چادر، آزادی زنان عملی گردید و مجالس مختلف برای برپایی جشن نهضت بانوان ترتیب داده شد، اسفندیاری هم عصر روز ۲۱ دی ماه در مجلس شواری ملی جشنی بر پا داشت که تا پاسی از شب ادامه داشت و وزیران و نمایندگان و رؤسای کشوری و لشگری با بانوانشان بدون حجاب در این جشن شرکت کرده و در حالی که موزیک مترنم بود، صرف شیرینی و شربت شد. این کار حاجی محتشم السلطنه در محافل مذهبی ایران انعکاس نامطلوبی داشت زیرا او با روحانیون نزدیک بود و خود على الظاهر مشرب دینی داشت، فقه و اصول می‌نوشت و به آخوند اعیان اشتهار داشت با چنین خصوصیاتی آن دعوت زنانه از وجاهت او کاست و کار به جایی رسید که حاج مخبرالسلطنه (هدایت) نیز عمل او را تقبیح کرد... پس از خاتمه مجلس سیزدهم به دلیل بالا بودن سن و غیر قانونی بودن انتخابش به نمایندگی مجلس دیگر شغلی نداشت و اوقات خود را در منزل به سر می‌برد ولی در آخرین روزهای مجلس سیزدهم ماده واحدهای از تصویب گذشت و ماهی یک هزار تومان حقوق مادم العمر برای او برقرار گردید. این کار علاوه بر خلاف قانون اساسی بودن آن [زیرا او اصلا به دلیل کهولت سن نمی‌توانست در دوره سیزدهم نماینده مجلس شود] باعث شد که مخالفین او این مسئله را به صورت نوعی تحقیر علیه او مورد استفاده قرار دهند. در اواخر بهمن ۱۳۲۳ برای عمل جراحی به بیمارستان رضا نور منتقل گردید و روز پنجم اسفند در همان بیمارستان درگذشت. جنازه او با تشریفات رسمی و با حضور درباریان، دولت و مجلس تشییع و در جوار حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) مدفون گردید. در تمام دوره ریاست او مجلس شورای ملی، مجلس «تأیید و صحیح است و احسنت و آفرین گفتن» بود و هیچ نمایندهای کلمه و جمله انتقادی به زبان جاری نمی‌ساخت و شاید به همین علت او مدتها رئیس مجلس بود. زیرا رضایت شاه در آن زمان برابر با حفظ سمت بود حال چه بر سر ملت آمده و خواهد آمد، اهمیتی نداشت. (ر.ک : زندگینامه رجال و مشاهیر ایران حسن مرسلوند، جلد اول، صفحات ۱۶۱ تا ۱۷۱ و نمایندگان مجلس شورای ملی در ۲۱ دوره قانونگذاری، زهرا شجیعی، صفحه ۲۹۵ و قیام گوهرشاد، سینا واحد، صفحه ۶۲ و روزنامه اطلاعات، شماره ۲۵۰۸ – 22 /3 /1314 صفحه اول - همچنین برای مطالعه راجع به اسفندیاری و خاندان او بنگرید به کتاب الیگارشی اسفندیاری، ابوالفضل قاسمی)٢- پرورشگاه ایتام شاهپور - در خیابان سپه در سمت جنوب خیابان مزبور عمارت پرورشگاه ایتام واقع است. در این عمارت عده زیادی از کودکان یتیم سال‌هاست تحت سرپرستی و پرورش بوده و مخارج زندگی و تحصیلی و کلیه امور آنها از بودجه والاحضرت همایون ولیعهد تامین گردیده است. (روزنامه اطلاعات، شماره ۲۶۸۵ -22 /10 /1314).
۳- این سند در کتاب خشونت و فرهنگ، سازمان اسناد ملی ایران صفحه ۹، نیز آمده و به عنوان بولتن خبری وزارت امور خارجه درج گردیده است