گزارش
تاریخ سند: 3 اردیبهشت 1326
گزارش
متن سند:
شماره : 770/ ق ریاست ستاد ارتش محترما معروض می دارد در تاریخ 24 /11 /25 و در تاریخ 25 /11 /25 مطابق پرونده های موجوده عده که برخلاف انتظامات مرتکب اعمالی گردیده که در نتیجه مأمورین کلانتری بخش مربوطه و دژبانی و فرمانداری آن مرتکبین را جلب و متهمین قبلا در کلانتری و بعدا در دادسرای نظامی تحت پیگرد قرار گرفته در نتیجه بازجوئی هائی که از متهمین (سی و هشت نفر عضو کارگران توده) بعمل آمد چنین استنباط گردید (مخصوصا که عده ای ازکارگرها اقرار نمودند که تمام این جریانات به دستور رضا روستا (رئیس اتحادیه کارگران حزب توده) بوده است در هر دو مرحله به تحریک مشارالیه بود که اختلال نظم عمومی فراهم شده چنانچه روز بعد از واقعه تلگراف شهری به امضاء رضا روستا به تمام دوایر دولتی و روزنامه نگاران مخابره گردیده که می رساند دخالت رضا روستا در جریان بی نظمی مذکوره با اطلاع قبلی و نظر بخصوصی را از این بی نظمی داشته است.روی همین اصل بازپرس برای کشف حقیقت و محرک اصلی رضای روستا را به وسیله احضاریه احضار و طبق مقررات چون برای تحقیقات حاضر نگردیده ورقه جلب صادر که چندین روز مأمورین اجرای فرمانداری موفق به پیدا کردن او نشده و رضا روستا مخفی بوده چون بازپرس مربوطه جهت پیدا نمودن محرک اصلی و از اینکه رضا روستا خود را مخفی نموده است بیشتر مورد سوءظن واقع و الزام مینمود که برای روشن شدن قضیه حتما احضار و تحقیقات لازمه بعمل آید علیهذا دستور اکید به مأمورین داده شد که بهر نحوی شده مشارالیه را جلب نمایند و در نتیجه تجسس و کوشش مأمورین در تاریخ (20 /1 /26) گزارش اداره آگاهی حاکی بود که رضا روستا را جهت جلب تعقیب نموده مشارالیه به وسیله ماشین خود را به سفارت شوروی رسانیده و داخل در سفارت گردیده و از قرار معلوم مدت (24) ساعت در سفارت بوده و فردای روز مذکور در نتیجه اقدامات قبلی و با اطلاع از اینکه مشارالیه خود را مخفی و حتی به سفارت خانه رفته است.
اقدام و تظاهراتی بعمل آمد که نامبرده اطمینان حاصل نمود و از محل مخفی شدن خارج و به وسیله رفقای خودش زمینه ملاقات تهیه به اتفاق دکتر کشاورز1 و دکتر یزدی به فرمانداری حضور پیدا کرد و مأمورین پس از مشاهده رضا روستا در فرمانداری مشارالیه را به بازپرس معرفی می نماید بازپرس با در نظر گرفتن جریان فوق که خود می رساند رضا روستا دخالت در موضوع اختلال نظم و اغتشاش را داشته به این ملاحظه جهت بدست آوردن مدارک طبق مقررات قانونی منزل مشارالیه را بازرسی در نتیجه اسناد و نوشتجاتی از منزل مشارالیه کشف (در صورتی که طبق اظهار همسایه مشارالیه که عضو تلگرافخانه بوده بنام آقای مبشر همایون از دو روز قبل مقداری اسناد و دفاتر و نوشتجات از منزل مشارالیه خارج می شده) که معلوم می گردد از اسناد محرمانه و مهم قبلاً خارج گردیده ولی در اوراقی که بدست آمده به شرح زیر می باشد می رساند که مشارالیه با عملیاتی که می نموده.
اولا ـ با ماجراجویان و متجاسرین همکاری مستقیم داشته و در اتفاقات و بی نظمی ها که رخ می داده دخیل و بلکه محرک اصلی و دستور دهنده بوده به شرح زیر.
الف ـ موضوع همکاری با تجزیه طلبان.
1 ـ تلگرافهای رضا روستا به محمد بی ریا2 (وزیر فرهنگ متجاسرین فرقه دمکرات آذربایجان) و غلام یحیی و مجید پارسی.
2 ـ تلگراف شورای متحده توسط پیشه وری به حزب دموکرات آذربایجان.
3 ـ پیدا شدن اسامی افسرانی که به کرمان تبعید شده و روی آن نظریه داده شده است که به درد تشکیلات می خورند (می رساند که رضا روستا در اغفال نمودن افسران جهت تمرد و خودسری و تحریک بر ضد استقلال کشور بوده است) ب ـ ارتباط با اجنبی که از محتویات پرونده نوشتجاتی بدست آمده است.
ج ـ اقدام در تشکیلات و مجامع سری جهت اختلال نظم عمومی.
د ـ دستور به ترور ـ اقدام و تحریک اشخاص (از افراد توده) برادر کشی و ترور در خاتمه با عطف توجه به جریان فوق چون پرونده رضای روستا در جریان تحقیق نزد بازپرس می باشد و ممکن است که ضمن تحقیقات و بررسی کاغذهای مکشوفه مدارک زیادی نسبت به مشارالیه پیدا شود که البته پس از تکمیل تحقیقات از طرف بازپرس نتیجه نهائی آن بعدا نسبت به اتهامات مشارالیه بعرض خواهد رسانید.
فرماندار نظامی تهران ـ سرتیپ مظفری
توضیحات سند:
1 ـ دکتر فریدون کشاورز: وی در رشت به دنیا آمد، در دارالفنون درس خواند و در دوره رضا شاه با استفاده از بورس دولتی در پاریس تحصیل کرد و پس از بازگشت به ایران در دانشکده پزشکی به تدریس پرداخت.وی سه ماه پس از تشکیل حزب توده با کمک سلیمان میرزا اسکندری عضو حزب توده شد و در مهرماه 1321 به عضویت کمیته مرکزی درآمد.
در مجلس چهاردهم (1322) لیدر فراکسیون توده بود و در کابینه قوام السلطنه (1325) به وزارت فرهنگ رسید.
مدتی نیز روزنامه «رزم» ارگان سازمان جوانان حزب توده را منتشر کرد.
(1321 ـ 1329) و پس از غیرقانونی شدن فعالیت حزب توده و فرار سران حزب به شوروی رفت و در پلنوم ششم (1338) از حزب توده کناره گرفت.
بعد از آن به بغداد رفت و مدتی در رادیو عراق به کار پرداخت سپس به الجزایر رفت و در آنجا به تدریس در دانشگاه مشغول شد و کتاب «من متهم می کنم کمیته مرکزی حزب توده» را منتشر کرد.
وی در تلاش برای ماندن در عرصه فعالیت های سیاسی گاه به چین نزدیک شد و گاه به آلبانی، اما این ارتباط ها دوام چندانی نداشت و او همچنان در انزوای سیاسی باقی ماند.
* 2 ـ محمد بی ریا: شاعر و روزنامه نگار تبریزی و وزیر آموزش و پرورش فرقه دمکرات آذربایجان.
وی در 1299 به دنیا آمد، سال های جوانی را در اصفهان به سر برد و در اواخر دهه 1310 به شوروی گریخت و در باکو به تحصیل ادبیات پرداخت.
پس از شهریور 1320 به ایران بازگشت و با تاسیس چاپخانه ای در تبریز روزنامه «بی ریا» را به فارسی و آذری منتشر کرد و در همین دوران به عضویت حزب توده درآمد.
در 1323 پس از تشکیل «شورای متحده ایالتی اتحادیه کارگران و زحمت کشان آذربایجان» بی ریا به ریاست آن رسید و در حکومت خودمختار پیشه وری وزارت فرهنگ را برعهده گرفت.
بعد از خروج نیروهای شوروی از ایران بی ریا معتقد به ادامه مبارزه چریکی فرسایشی علیه حکومت مرکزی بود و پس از هجوم ارتش به آذربایجان در آذر ماه 1325 و سقوط حکومت پیشه وری و فرار سران فرقه به شوروی، بی ریا ناپدید شد و همین امر برای حزب توده دستاویزی شد تا از او یک شهید خلقی بسازند و داستان مثله شدن او را در آثار حزبی و غیرحزبی خود تبلیغ کنند، اما واقعیت چیز دیگری بود.
محمد بی ریا به همراه سران فرقه دمکرات به شوروی گریخت در باکو مسئول تبلیغات و مورد احترام مقامات ادبی آذربایجان بود، با این همه به تقاضاهای مکرر او برای انتقال خانواده اش به باکو توجهی نشد و او نیز برای حل مشکل خود به کنسولگری ایران مراجعه کرد، اما پس از بازگشت از کنسولگری دستگیر شد و تا سی سال بعد در شهرهای مختلف شوروی زندانی بود.
پس از آزادی در کسوت درویشی رفت و خواهان بازگشت به ایران شد که مقامات شوروی با آن مخالفت کردند.
سرانجام با جلب موافقت مقامات شوروی او در 1356 به ایران بازگشت بعد از انقلاب دستگیر و پس از مدتی آزاد شد و در 1364 درگذشت.
1 ـ خاطرات کیانوری ص 3 ـ 382 ـ و جاهای مختلف، خاطرات ایرج اسکندری جاهای مختلف، سیاست و سازمان حزب توده جاهای مختلف، نگاهی از درون به جنبش چپ ایران مهدی خانبابا تهرانی جاهای گوناگون.
2 ـ برگرفته از: آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، لاجوردی، حبیب، اتحادیه های کارگری و خودکامگی در ایران؛ شمیده، محرمعلی، زندگی نامه شمیده (ص 279).
خاطرات اردشیر آوانسیان