تاریخ سند: 17 خرداد 1348
متن سند:
به : 311 از : 312 شماره : 2786 /311 یکی از اعضاء تشکیلات تهران حزب منحله توده1 ضمن مذاکرات خصوصی اظهار می دارد ارتشبد آریانا بر سر اختلافات مرزی ایران و عراق با شاه اختلاف پیدا کرده و قصد داشته کودتا کند که شاه او را عوض می کند.ضمنا در یک سخنرانی که مین باشیان می کرده از او راجع به وضع نیروی ایران و عراق سؤال می شود مین باشیان در جواب اظهار داشته که نیروی هوائی عراق از ما قویتر است زیرا دولت عراق دارای 280 میگ می باشد و یک فرق کلی با ما دارند و آن این است که ملت عراق پشتیبان ارتش عراق هستند ولی ملت، پشتیبان دولت نیستند اشخاصی که در آن سخنرانی حضور داشته اند از اظهارات مین باشیان ناراحت شده و بیان می دارند چرا مین باشیان باین صراحت اعتراف به ضعف ارتش و جدائی از ملت کرده است.
ملاحظات : مفاد گزارش خبر جهت اطلاع و هرگونه اقدام مقتضی اعلام گردید.
ضمنا در حال حاضر اطلاعی از تاریخ و محل سخنرانی تیمسار مین باشیان در دست نمی باشد.
اصل 5411 /10
توضیحات سند:
1ـ حزب توده در مهرماه 1320 یک ماه پس از ورود ارتش های بیگانه به خاک ایران موجودیت خود را اعلام کرد.مؤسسان حزب توده از بقایای کمونیستهای سابق بودند که سالیان پیش از شهریور 1320 مأمور اشاعه افکار کمونیستی بودند و در سال 1317 محکوم شده بودند و تا شهریور 1320 تعدادی در زندان بودند.
طی فرمان عفو عمومی 28 شهریور 1320 آزاد شدند و پس از آن در صدد برآمدند که حزبی به نام حزب توده با مرام کمونیستی بنیان گذارند.
افرادی چون سلیمان محسن اسکندری، دکتر مرتضی یزدی، دکتر رضا رادمنش، خلیل ملکی، ضیاء الموتی، ایرج اسکندری، تقی مکی نژاد و احسان طبری جزو مؤسسان حزب و آزادشدگان از زندان بودند که به اشاره دولت شوروی دست به تشکیل حزب توده زدند.
اولین جلسه هیأت مؤسسان حزب توده در مهر ماه 1320 در منزل محسن اسکندری با حضور 37 نفر از گروه 53 نفر و کمونیستهای دیگر و علی اف که کاردار سفارت شوروی بود و به صورت ناشناس در جلسه حضور داشت، تشکیل گردید.
در این جلسه اعضای کمیته مرکزی انتخاب شدند و مرامنامه حزب به تصویب رسید، حزب توده پس از تأسیس این حزب فعالیت علنی خود را آغاز کرد.
پس از قضیه نفت شمال و تأسیس فرقه دمکرات قوام السلطنه با ترفندهای خاص سه وزیر توده ای را وارد کابینه نمود و پس از خاتمه جریان فرقه سه وزیر فوق از کابینه اخراج شدند.
حزب پس از تیراندازی به شاه در 15 بهمن 1327 غیرقانونی اعلام شد، ولی عملاً از نظر کیفی و کمی گسترش یافت و این دوران را دوران طلایی خود می داند...
پس از غیرقانونی شدن و دستگیری برخی اعضاء و رهبران آن، بقایای کادرها و مسئولین حزب به خارج متواری شدند...
این افراد سپس در خارج جمع شدند و حزب را سامان دادند.
در زمان نخست وزیری دکتر مصدق با استفاده از شرایط مساعد و آزادیهای به وجود آمده یک سری سازمانهای علنی ایجاد و با شعار ملی شدن نفت مخالفت کرد.
بعد از کودتای 28 مرداد سازمان نظامی حزب کشف شد و دوران افول حزب فرا رسید.
آنان مجددا در خارج از کشور کار خود را ادامه دادند...
دوران نهایی حزب توده از سال 1357 به بعد می باشد.
آنان در فضای بعد از انقلاب وارد کشور شدند و با کارهای مخفی به سازماندهی مشغول شدند، اما در ظاهر حامی نظام بودند و از نظام حمایت می کردند ولی در خفا با نفوذی هایی مانند ناخدا افضلی و سرهنگ عطاران، سرهنگ کبیری و آذرفر، فعالیت جاسوسی به سود شوروی را رهبری می کردند.
اما در سال 1361 به جرم جاسوسی و توطئه حزب توده منحل و رهبران آن دستگیر شدند و اعضای کمیته مرکزی فعالیتهای جاسوسی خود را افشاء کردند و پایان زندگی این حزب فرا رسید.
ر.ک: سیاست و سازمان حزب توده از آغاز تا فروپاشی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص 76 ـ 97 تا 138 خاطرات احسان طبری، تهران، امیرکبیر، 1367 فروپاشی حزب توده ایران، ج 1، تهران، مؤسسه مطالعات سیاسی ـ اعترافات رهبران حزب توده ایران، تهران، 1378 ـ خاطرات ایرج اسکندری، تهران، مؤسسه مطالعات سیاسی، 1375 ـ خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، مؤسسه دیدگاه، 1378