گزارش
تاریخ سند: 20 مرداد 1330
گزارش
متن سند:
تاریخ: 20 /5 /1330گزارش
مأمور ویژه گزارش می‌دهد: ساعت ۷:۴۰ صبح امروز آقای استاکس(1) از کاخ صاحبقرانیه خارج و بدواً به کلیسای ایتالیائی رفته و سپس برای ملاقات نزد آیت‌الله کاشانی عزیمت و در این ملاقات آقای گودرزی مترجم و مهماندار و تفضلی مدیر روزنامه «ایران ما»(2) حضور داشته‌اند. ابتدا آقای کاشانی شرحی راجع به قرارداد دارسی و قرارداد ۱۹۳۳ بیان و گفته‌اند این قراردادها در محیط فشار و زور منعقد شده و هیچ‌گونه منافعی برای ایران نداشته و در مذاکرات گس - گلشائیان هم منافع ایران منظور نشده تا اینکه در سال ۱۳۲۹ صنعت نفت در ایران ملی شده و پس از تصویب مجلسین به موقع اجرا گذارده شده است. در خاتمه علاوه نموده‌اند که ساکنین خوزستان مخصوصاً کارگران با وضع خیلی بدی زندگی می‌کنند. آقای استاکس جواب داده من قول می‌دهم اولین عمل ما عمران و آبادی خوزستان و رفاه حال کارگران باشد. آقای کاشانی اظهار داشته ما غیر از اجرای مواد 9 گانه(۳) قانون نفت منظور و چاره‌ای نداریم استاکس پاسخ داده من راجع به ۹ ماده چیزی نمی‌گویم ولی نظر شما را در مورد چهار ماده پیشنهادی مستر ترومن می‌خواهم. آقای کاشانی جواب داده من از متن چهار ماده اطلاعی ندارم ممکن است شرح دهید تا جواب داده شود. استاکس پاسخ داده فعلاً وقت کافی برای این کار موجود نیست و می‌روم و امیدوارم نظر آقایان طوری باشد روابط و دوستی دولتین و منافع طرفین منظور گردد. در خاتمه نظر آقای کاشانی را راجع به نفت خوزستان خواستند که کاشانی جواب داده جز اجرای مواد ۹ گانه نظری ندارم و ساعت ۲۰ مذاکرات خاتمه و قرار شده ملاقات دیگری هم به عمل آید.
توضیحات سند:
۱- در روز ۱۲ مردادماه ۱۳۳۰، نمایندگان دولت انگلستان، به سرپرستی لرد ریچارد استوکس وزیر مشاور و مهردار سابق سلطنتی انگلستان وارد تهران شد. مصدق شرط مذاکره با این هیئت را منوط به این نموده بود که دولت انگلستان و شرکت سابق نفت، قانون ملی شدن را به رسمیت بشناسد. استوکس طی نامه‌ای به دکتر مصدق متذکر شد قانون مزبور را قبول دارد.۲- ایران ما:
صاحب امتیاز و مدیر مسؤول: جهانگیر تفضلی
تاریخ تاسیس: ۱۳۲۲
محل انتشار: تهران
فاصله انتشار: روزانه
این روزنامه ناشر افکار حزب پیکار بوده است.
3- طرح ۹ ماده‌ای : متن طرح نه ماده‌ای نمایندگان مجلس شورای ملی به این شرح بود:
«نظر به این که در تصویب اجرای ملی شدن صنعت نفت هر قدر تاخیر شود ملت ایران بیشتر متضرر می‌شود و نظر به این که دخالت شرکت نفت انگلیس در امر سیاسی و اقتصادی ما سبب شده است که مردم دچار فقر و بدبختی شده و از هستی ساقط شوند و ملی شدن صنعت نفت موجب خواهد شد که عوایدی قریب دو برابر تمام مالیات‌ها بر بودجه کشور افزوده گردد و در نتیجه سطح زندگی مردم ایران بالا رفته و وضعیت طبقات فقیر و ناتوان بهتر شود و نظر به این که بهبودی طبقات ناتوان سبب خواهد شد عدم رضایتی که اکنون در تمام مملکت حکمفرماست از بین برود و ایادی مرموز از عدم رضایت مردم بیش از این سوءاستفاده ننمایند و تحریکات نکنند و در نتیجه به امنیت داخلی ایران و به صلح جهانی کمک شود لذا امضا‌کنندگان، مواد نه‌گانه ذیل را با قید سه فوریت پیشنهاد و درخواست می‌کنیم که در همین جلسه تصویب شود.
ماده ۱- به منظور ترتیب اجرای قانون مورخه ۲۴ و ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ راجع به ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور هیأت مختلطی مرکب از پنج نفر از نمایندگان مجلس سنا و پنج نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی به انتخاب هر یک از مجلسین و وزیر دارائی وقت یا قائم‌مقام او و یک نفر دیگر به انتخاب دولت تشکیل می‌شود.
ماده ۲ - دولت مکلف است با نظارت هیأت مختلط بلافاصله از شرکت نفت انگلیس و ایران خلع ید کند و چنانچه شرکت برای تحویل فوری به عذر وجود ادعائی بر دولت متعذر شود دولت می‌تواند تا میزان ۲۵ ٪ از عایدات جاری نفت را پس از وضع مخارج بهره‌برداری برای تأمین مدعا به شرکت در بانک ملی ایران یا بانک مرضى‌الطرفین دیگر ودیعه بگذارد.
ماده ۳- دولت مکلف است با نظارت هیأت مختلط به مطالبات و دعاوی حقه دولت و همچنین به دعاوی حقه شرکت رسیدگی نموده و نظریات خود را به مجلسین گزارش دهد تا پس از تصویب مجلسین به موقع اجرا گذارده شود.
ماده ۴- چون از تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ که ملی شدن صنعت نفت به تصویب سنا رسیده است کلیه درآمد نفت و محصولات نفتی حق مسلم ملت ایران است. دولت مکلف است با نظارت هیأت مختلط به حساب شرکت رسیدگی کند و نیز هیأت مختلط باید از تاریخ اجرای این قانون تا تعیین هیأت عامله در امور بهره‌برداری دقیقاً نظارت نماید.
ماده ۵- هیأت مختلط باید هرچه زودتر اساسنامه شرکت ملی نفت را که در آن هیأت عامله و هیأت نظارت مختلطی از متخصصین پیش‌بینی شده باشد تهیه و برای تصویب به مجلسین پیشنهاد کند.
ماده ۶- برای تبدیل تدریجی متخصصین خارجی به متخصصین ایرانی، هیأت مختلط مکلف است آئین‌نامه فرستادن عده‌ای محصل را در هر سال برای فراگرفتن رشته‌های مختلف معلومات و تجربیات مربوط به صنایع نفت به کشورهای خارج تدوین و پس از تصویب هیأت‌وزیران به وسیله وزارت فرهنگ به موقع اجرا گذارد.
ماده ۷- کلیه خریداران محصولات معادن انتزاعی از شرکت نفت انگلیس هر مقدار نفتی را که از اول سال ۱۹۴۸ تا تاریخ ۲۰ مارس ۱۹۵۱، ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ از آن شرکت خریداری کرده‌اند، می‌توانند از این به بعد هم به نرخ عادلانه بین‌المللی همان مقدار را سالیانه خریداری نمایند و برای مازاد آن مقادیر، در صورت تساوی شرایط در خرید، حق تقدم خواهند داشت.
ماده ۸- کلیه پیشنهادهای هیأت مختلط که برای تصویب مجلس شورای ملی تهیه می‌شود باید قبلاً به کمیسیون مخصوص نفت مجلس شورای ملی تسلیم و در صورت موافقت کمیسیون گزارشی به مجلس شورای ملی تقدیم گردد.
ماده ۹- هیأت مختلط باید ظرف مدت سه ماه از تاریخ تصویب این قانون به کار خود خاتمه دهد و گزارش عملیات خود را طبق ماده ۸ به مجلس تقدیم کند و در صورتی که احتیاج به تمدید مهلت باشد با ذکر دلایل موجه درخواست تمدید نماید.»
طرح ۹ ماده‌ای، در ۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۳۰ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به مجلس سنا فرستاده شد و روز بعد نیز مجلس سنا آن را تصویب کرد.
رک: تاریخ جامع ملی شدن صنعت نفت، همان کتاب، صفحات ۱44 - ۱4۶