قبل از اعلام تبعید خمینی، شایعه تبعید وی در مشهد به‌سرعت منتشر و عده‌ای از وعاظ به میلانی مراجعه و ضمن استعلام نظر وی، به او پیشنهاد می‌نمودند
تاریخ سند: 13 آبان 1343
قبل از اعلام تبعید خمینی، شایعه تبعید وی در مشهد به‌سرعت منتشر و عده‌ای از وعاظ به میلانی مراجعه و ضمن استعلام نظر وی، به او پیشنهاد می‌نمودند
متن سند:
از: مشهد تاریخ:13 /8 /1343به: تهران شماره: 448
تلگرافات صادره
عطف 26853 /321 ـ 13 /8 /43
قبل از اعلام تبعید خمینی، شایعه تبعید وی در مشهد به‌سرعت منتشر و عده‌ای از وعاظ به میلانی مراجعه و ضمن استعلام نظر وی، به او پیشنهاد می‌نمودند که اقداماتی درباره لغو تصویب‌نامه قانونی مصونیت سیاسی مستشاران نظامی امریکا1 معمول و ضمن صدور اعلامیه‌هایی به این تصویب‌نامه اعتراض شود. میلانی در پاسخ گفته است من مصالح خود را بهتر از دیگران تشخیص داده و به هیچ وجه مبادرت به صدور اعلامیه در مشهد یا در سایر استان‌ها نخواهم نمود. ایادی قمی نیز تحریکات و فعالیت‌هایی شروع، چون روز پنجشنبه چهارده جاری طبق معمول مجلس روضه در منزل قمی برقرار است، احتمال اظهاراتی در روی منبر می‌رود. کمیسیون امنیت عصر امروز تشکیل، تصمیمات متخذه و اقدامات بعدی گزارش خواهد شد. ضمناً نوار سخنرانی خمینی در مورخه 4 /8 جاری در قم جهت میلانی رسیده که نامبرده نوار مزبور را نزد خود نگهداری و چنانچه افراد بخواهند از مفاد آن مطلع شوند، بایستی به منزل میلانی رفته آن را استماع نمایند. 448 ـ 13 /8 /43 خسروزاده
رونوشت برابر اصل است.
اصل در پرونده خمینی بایگانی است. این رونوشت در پرونده طباطبایی قمی بایگانی شود ـ 14 /8
توضیحات سند:
1. کاپیتولاسیون (به فرانسوی capitulations) برابر با نهاده فرهنگستان زبان فارسی «قضاوت‌سپاری»، سپردن حق رسیدگی قضایی جرایم اتباع خارجی به نماینده حقوقی دولت خارجی است؛ این حق برای نخستین بار در سده ۱۹ میلادی برای حمایت از کارگزاران دولت‌های استعماری از جانب دولت‌هایی مانند عثمانی و ایران داده شد.کاپیتولاسیون که به آن «حق قضاوت کنسولی» نیز می‌گویند، در حقوق بین‌الملل به معنای هرگونه موافقت‌نامه‌ای است که در آن کشوری به کشور دیگر پروانه می‌دهد که از قوانین قضایی خود برای اتباع خود که در داخل مرزهای آن کشور زندگی می‌کنند استفاده کند. کاپیتولاسیون (به معنی مثبت کلمه) چیزی شبیه Extraterritoriality (حقوق برون‌مرزی) است؛ حقوقی که کشوری به اتباع کشور دیگر که در خاک آن سکنی دارند اعطا می‌کند و آنها را ازحاکمیت محاکم محلی معاف می‌نماید. اما استعمارگران از حقوق برون مرزی سوءاستفاده کردند و کاپیتولاسیون در نگاه و عمل آنان جز ستم و تحمیل نبود. به‌طور مشخص قضاوت کنسولی (قضاوت سپاری) در آغاز بین حکمرانان اروپایی و سلطان‌های عثمانی بسته شد. سلطان‌های عثمانی بدین سبب این موافقت‌نامه را با اروپا امضا کردند که نمی‌خواستند دخالتی در قضاوت بر بازرگانان و زیارت‌کنندگان مسیحی داشته باشند. مورخین ایتالیایی گفته‌اند نخستین بار در سال ۱۴۵۳ میلادی پس از فتح قسطنطنیه بیگانگان توانستند کاپیتولاسیون را بنفع اتباع خود از دولت عثمانی بگیرند. شماری هم منشاء کاپیتولاسیون را سال ۱۵۳۵ میلادی زمان توافق فرانسوای دوم پادشاه فرانسه با پادشاه عثمانی سلیمان پاشا می‌دانند. توافقی که البته بعداً تکمیل شد. به عبارت دیگر کاپیتولاسیون به این معناست که اگر تبعه کشوری در کشور دیگر مرتکب جرم یا جنایتی می شد آن کشور حق دستگیری و مجازات او را نداشت و باید به کشور خود فرستاده می‌شد تا طبق قوانین آن کشور محاکمه و مجازات شود.
حق کاپیتولاسیون در ایران، اولین بار در معاهده ترکمنچای در سال 1207ش. در زمان فتحعلی شاه قاجار به روسیه داده شد که آسیب‌های فراوانی در طول یک قرن به ایران وارد کرد. حق کاپیتولاسیون در ایران کم کم از انحصار دولت روسیه خارج شد و بسیاری از دولت‌های دیگر نیز با استفاده از اصل کامله الوداد صاحب این حق شدند و قضاوت کنسولی خود را بر ایران تحمیل کردند. اسپانیا، فرانسه، امریکا، آلمان، ایتالیا و چند کشور دیگر از جمله دولت عثمانی بعدها از ایران حق کاپیتولاسیون را به دست آوردند.
کاپیتولاسیون موجب برتری و تقدم اتباع خارجی بر اتباع کشور می شد و باعث می‌گردید که رجال مملکت را به بیگانگان و قدرت قضایی و سیاسی آنان سوق دهد و حتی در سایه کاپیتولاسیون، بیگانگان هرچه می‌خواستند به ایران وارد و یا از ایران خارج می‌کردند. کاپیتولاسیون اصل حاکمیت و استقلال کشور را متزلزل می‌ساخت و به قوانین خارجی اعتبار برون‌مرزی می‌بخشید و اتباع کشور را از حمایت کامل قضایی محروم می‌کرد و حق مشروع آنان را به بیگانگان می‌داد و به دلیل همین مضرات جبران ناپذیر، مردم ایران نسبت به کاپیتولاسیون عکس‌العمل‌های شدیدی از خود نشان می‌دادند.
در سال 1297ش. یعنی دو سال قبل از کودتای رضاخان در دولت صمصام السلطنه لایحه‌ای به تصویب رسید که به موجب آن حق کاپیتولاسیون روس‌ها در ایران لغو شد. پس از لغو این قرارداد بین ایران و روسیه، قرارداد کاپیتولاسیون تعدادی از کشورهای دیگر نیز لغو شد. اما کشورهای غربی همچنان به این امتیاز پایبند بودند. سرانجام مجلس شورای ملی در سال 1306ش. الغاء کاپیتولاسیون را اعلام کرد و به همه دولی که از این حق استفاده می‌کردند یک سال وقت داد که در قراردادهای خود تجدیدنظر و این امتیاز را لغو کنند؛ لیکن از جانب کشورهای غربی اقدامی صورت نگرفت بلکه لایحه مصونیت مستشاران و اتباع امریکا در ایران در 13 مهرماه 1342 در دولت اسدالله علم در مجلس عالیه به تصویب رسید و نهایتا در 21 مهر 1343 در دولت حسنعلی منصور مجدداً مورد تصویب نمایندگان دو مجلس سنا و شورای ملی قرار گرفت.
در 4 آبان 1343، امام خمینی (ره) با ایراد سخنرانی مهیج و کوبنده، موضع نهضت را در برابر استکبار غرب و شرق روشن ساخت. اعلامیه امام (ره) در تیراژ وسیعی چاپ و منتشر شد؛ فرازهایی از این اعلامیه به شرح زیر است: «آیا ملت ایران می‌داند که مجلس به پیشنهاد دولت سند بردگی ملت ایران را امضا کرد؟.... سند وحشی بودن ملت مسلمان را به امریکا داد.... قلم سیاه کشید بر جمع مفاخر اسلامی و ملی ما... اهانت به ارتش محترم ایران و صاحب منصبان و درجه‌داران نمود... حیثیت دادگاه‌های ایران را پایمال کرد... اکنون مستشاران نظامی و غیرنظامی امریکا با جمیع خانواده و مستخدمین آنها آزادند هر جنایتی بکنند. هر خیانتی بکنند، پلیس حق بازداشت آنها را ندارد... بر پیشوایان دول اسلامی است که فریاد ما را به دنیا برسانند... هدف مراجع عظام و روحانیون در هرجا باشند یکی است و آن پشتیبانی از دیانت مقدسه اسلام و قرآن مجید و طرفداری از مسلمین است....» لذا در سیزده آبان امام (ره) را از قم دستگیر و به ترکیه تبعید کردند و منصور، نخست‌وزیر شاه در سخنرانی خود در مجلس سنا اعلام کرد که پس از مذاکرات، دولت امریکا موافقت کرد، چنانچه دولت ایران تشخیص دهد در هر موردی که ضرورت داشته باشد، فرد مجرم از اتباع آن کشور در ایران محاکمه شود و نسبت به آن فرد سلب مصونیت سیاسی به عمل خواهد آمد. این سخنرانی در واقع اعلام یک عقب نشینی دولت از موضع قبلی بود.
حسنعلی منصور که تصویب کاپیتولاسیون و به دنبال آن تبعید امام خمینی را انجام داده بود در نخستین روز بهمن سال 1343 توسط یکی از اعضای «هیئت مؤتلفه اسلامی» به نام محمد بخارایی کشته شد.
سرانجام با پیروزی انقلاب به پیشنهاد هیئت وزیران و تصویب شورای انقلاب در تاریخ 23 اردیبهشت 1358، حق کاپیتولاسیون و امتیازات و ملحقات آن برای همیشه و به طور نهایی لغو شد. (برگرفته از دانشنامه‌های اینترنتی و مقاله «کاپیتولاسیون چه بود و از کجا آمد» سایت خبرگزاری مهر، مورخه دوشنبه 23 اریبهشت 1392) (همچنین رجوع کنید به «صحیفه امام خمینی»، جلد اول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «امام خمینی در آئینه اسناد»، جلد 5 -4، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ «اسناد لانه جاسوسی»، جلد 70، 71 و 72، دانشجویان پیرو خط امام.)