موضوع: مبادله یادداشت اخیر بین ایران و شوروى
تاریخ سند: 4 مهر 1341
موضوع: مبادله یادداشت اخیر بین ایران و شوروى
متن سند:
شماره: 924/ د ـ 321 تاریخ: 4 /7 /41موضوع: مبادله یادداشت اخیر بین ایران و شوروى
محترماً در اجراى امر نتیجه بررسى افکار و قضاوت مردم درباره مبادله یادداشت بین ایران و شوروى به طور خلاصه در پنج ماده که هر قسمت بستگى به گروهى دارد و طبق سلیقه سیاسى خود تجزیه و تحلیل مى‌نمایند ذیلاً از عرض مى‌گذرد.
1ـ نظریه بى‌طرفها. نظریه این گروه که اکثریت حقیقى توده مردم مى‌باشند این است که چون وضع مالى کشور بسیار خراب است و کشور آمریکا نیز کمک مالى نمى‌کند شاهنشاه ایران که داراى افکارى بلند و سیاستمدارى ورزیده هستند عملاً وارد معرکه شده‌اند و در جریانات اخیر تمایل شدید خود را نسبت به اصلاح وضعیت مردم ابراز داشته‌اند و موضوعهاى. مسئله اصلاحات ارضى و سخنرانى محکمى که در اراک ایراد فرمودند بازدید از نقاط زلزله‌زده و عصبانیت شدید ایشان از اعمال مسئولین در بازدید از نقاط زلزله‌زده. سهیم کردن کارگران در کارگاهها. را نمونه این عمل مى‌دانند. این گروه اظهار مى‌دارند براى این که گشایشى در کار کشور بوجود آید و سیاست آمریکا در ایران در مورد عدم پرداخت کمک مالى عملاً به زانو درآید با حسن تفاهمى که با همسایه شمالى به عمل آمد مردم امیدوار شده‌اند که وضع بهتر خواهد شد بخصوص تصور مى‌نمایند که شوروى کمک مالى و فنى بدون دخالت در امور داخلى کشور ایران خواهد نمود و مى‌گویند چون دولت. دولت شاه است و شاهنشاه پس از چندین سال سکوت رسماً وارد معرکه شده‌اند یقیناً در کارها و امور مملکت گشایش حاصل خواهد شد.
2ـ دارودسته جبهه ملى و نهضت آزادى ایران1 و عوامل وابسته به آنها. این گروه از این نزدیکى عصبانى بوده و اظهار مى‌دارند که آنها با تلاش زیاد آمریکا را راضى نموده‌اند که دیگر به ایران کمک نکنند و این عدم کمک مالى موجب به زانو درآمدن هیئت حاکمه ایران مى‌گردید ولى دولت شوروى با نزدیکى خود به دولت ایران براى چندمین بار از پشت به نهضت ملى ایران خنجر زد و باعث ادامه حکومت هیئت حاکمه ایران شد و به طورى که آنها نظریه مى‌دهند چون دولت آمریکا از این نزدیکى سیاست ایران و شوروى راضى نیست بیم اخلالى در وضع فعلى مى‌رود و نتیجه‌گیرى مى‌کنند که ممکن است تظاهراتى در آینده رخ دهد که شاید بتوانند دولت فعلى را ساقط کنند و یک دولت متمایل به سیاست خود بر سر کار آورند.
3ـ طرفداران سیاست انگلیس در ایران که دستجات. نهضت نیروى ملى ایران (سرلشگر ضرغام) حزب خلق ایران. جمعیت یاران بهبهانى. طرفداران احمد آرامش2 جزء آنها هستند رویهم رفته از این جریان راضى هستند و اظهار مى‌دارند با قراردادى که روسها با شاهنشاه بسته‌اند قول داده‌اند رسماً شاهنشاه را تأیید نمایند و به امور داخلى کشور هم به هیچ وجه دخالتى ننمایند و این جریان و ادامه حکومت باعث مى‌گردد که عملاً پاى آمریکایی‌ها از ایران قطع گردد و فقط دو حریف قدیمى (انگلیس و روس) بتوانند در ایران در مقابل یکدیگر باشند و حریف سومى وجود نداشته باشد.
4ـ گروههاى توده‌اى. این گروه که تعصب خشک و بى‌جا نسبت به اعلیحضرت همایونى و هیئت حاکمه ایران دارند از این نزدیکى ناراضى هستند و مى‌گویند که باز شوروى براى چندمین بار ملعبه و بازیچه خود قرار داد و مى‌گویند چگونه است که پس از این همه بدگویى نسبت به شوروى یک مرتبه باعث کنار آمدن شاهنشاه و دولت و کشور شوروى گردید و این نزدیکى را شکست بزرگى براى خود مى‌دانند بخصوص که مى‌دانند شاهنشاه امکان ندارد بگذارند حزب منحله توده روى کار بیآید.
5ـ گروهى که در جریانات اخیر رسماً با حزب منحله توده مبارزه کرده‌اند و به عناصر ضدکمونیست مشهور شده‌اند از این نزدیکى وحشت دارند و مى‌ترسند مبادا این نزدیکى باعث روى کار آمدن مجدد حزب منحله توده و نیستى آنان گردید. مراتب استحضاراً معروض گردید.
4 /7 /41
آقاى یارمحمدلو
این گزارش را جناب سرهنگ ملاحظه فرمایند 331 11 /7
ملاحظه شد در پرونده بایگانى شود روابط سیاسى ایران و شوروى
استحضار ریاست اداره سوم برسد 4 /7 /41
توضیحات سند:
1ـ نهضت آزادى ایران در سال 1340 توسط جمعى از روشنفکران ملى، مذهبى از جمله مهندس مهدى بازرگان، یداللّه سحابى. حسن نزیه و آیت‌اللّه طالقانى پایه‌گذارى شد. برخى از رهبران در ملى شدن نفت و سال‌هاى پس از کودتا با ملیون همکارى داشتند و به همین خاطر در 1341 نهضت آزادى تقاضاى عضویت در جبهه ملى کرد. اما این درخواست در کنگره جبهه ملى رد شد و به اختلافات شدیدى میان این گروه منجر گردید. نهضت آزادى در سال 1343 به عضویت جبهه ملى سوم در آمد. اما به دنبال دستگیرى بازرگان، طالقانى و سایر رهبران ملى عملاً جبهه ملى سوم از فعالیت باز ماند. پس از این تاریخ اغلب رهبران نهضت به فعالیتهاى فرهنگى و تبلیغى به ویژه میان اقشار تحصیل کرده مذهبى پرداختند. با گشایش نسبى فضاى سیاسى کشور در سال 1356 نهضت آزادى نیز دوره جدید فعالیتهاى خود را آغاز کرد. در جریان پیروز انقلاب اسلامى در سال 1357 نهضت آزادى على‌رغم مواضع محافظه کارانه اولیه نهایتاً به صف انقلابیون پیوست و مهندس بازرگان از سوى رهبر انقلاب به عنوان اولین نخست‌وزیر دولت موقت منصوب گردید در مقایسه با جبهه ملى نهضت آزادى دو ویژگى داشت اولاً سازمانى سیاسى با هویتى اسلامى بود که مى‌خواست آرمان گرایى، هویت ملى، مشروطه خواهى و آزادیخواهى جبهه ملى را کاملتر کند و ثانیاً موضع رادیکالى در میان صنوف ملیون بوجود آورد. آنها اعتقاد داشتند مذهب و اعتقادات دینى عامل و محرک همبستگى گروهها و اقوام مختلف ایران است براى اطلاعات بیشتر در مورد نهضت آزادى به زندگینامه مهندس بازرگان نوشته سعید برزین نشر مرکز تهران مراجعه شود.2ـ احمد آرامش رهبر گروه ترقى خواهان، وى به سال 1287 ه ش در یزد بدنیا آمد. فامیلى اصلى او «اشترى» بود که به آرامش تغییر داد. وى ابتدا وارد وزارت راه شد و ریاست اداره طرق و شوارع را به عهده گرفت و تا سال 1320 که به وزارت پیشه و هنر انتقال یافت، در همان سمت بود. آرامش نقش مؤثرى در راه‌اندازى حزب دموکرات ایران به رهبرى قوام‌السلطنه داشت و با کسب امتیاز روزنامه «دیپلمات» از آن به عنوان ارگان حزب دموکرات استفاده کرد. وى بعدها مدتى بازداشت و زندانى شد. آرامش در سال 1334 گروه «ترقى‌خواهان ایران» را با همکارى افراد سرشناسى نظیر دکتر اسلامى، دکتر نیاکى و...تأسیس کرد. آرامش در زمان نخست‌وزیرى شریف امامى به سمت وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه منصوب گردید. وى مبارزه‌اى بى‌امان را علیه رژیم ادامه داد تا اینکه در سال 1352، توسط مأموران ساواک در پارک لاله ترور شد. (ناصر نجمى ـ همان منبع ص 9)