طرح تهیه اطلس تاریخی ایران
طرح تهیه اطلس تاریخی ایران
متن سند:
مهرماه ۱۳۴۰ دکتر محمد حسن گنجیاستاد دانشگاه
شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی ایران
طرح تهیه اطلس تاریخی ایران
هدف و اهمیت آن
در صفحه ۶۲ برنامه کامل جشن‌های دوهزار و پانصدمین سال کورش کبیر و بنیاد شاهنشاهی ایران چاپ اردیبهشت ۱۳۴۰ تحت عنوان اطلس تاریخی ایران چنین نوشته شده است:
"این اطلس مجموعه مستندی است که در آن دوره‌های تاریخ ایران از زمان کورش بزرگ تا به امروز از روی نقشه‌های جغرافیائی نموده شده است و از روی این نقشه‌ها می‌توان تحولات سیاسی ایران را در ادوار مختلف تاریخی این مملکت دریافت.
برای تنظیم نقشه‌های این اطلس هیئتی مرکب از نمایندگان دائره جغرافیائی ستاد ارتش، دانشگاه تهران، دبیرخانه مرکزی جشن‌ها و چند تن از کارشناسان سابقه‌دار فن مشغول کارند و در مطالعات خود از منابع مختلف ایرانی و خارجی از قبیل کتیبه‌های هخامنشی نوشته‌های مورخان ایرانی و یونانی و لاتینی و عرب نقشه‌های مختلف جغرافیائی (هلندی، اسپانیائی، پرتقالی [پرتغالی]، انگلیسی، فرانسوی، اطریشی و روسی) مربوط به چند قرن اخیر و طبعاً نقشه‌های جغرافیائی جدید استفاده می‌کنند.
برای تحصیل کتیبه‌های نقشه‌های قدیمی با مراکز صلاحیتدار علمی و جغرافیائی در این کشورها تماس گرفته شده است.
اطلس تاریخی ایران در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) آماده چاپ خواهد بود و چاپ قسمتی از آن در خارج از کشور توسط مؤسسه‌ای که در این فن تخصص بین‌المللی دارد صورت خواهد گرفت. شرح و تفسیر نقشه‌ها به زبانهای فارسی و فرانسه و آلمانی و اصل نقشه‌ها به دو خط فارسی و لاتین منتشر می‌شود" شرح فوق هدف طرح فعلی را به بهترین وجهی بیان کرده و خوشبختانه بسیاری از نکات فنی هم در آن اشاره شده است ولی با وجود اینکه در اردیبهشت سال جاری اظهار شده است که مقدمات کار فراهم شده و با مؤسسات خارجی ارتباط برقرار گردیده در حقیقت باید چنین فرض کرد که این طرح تازه به مرحله عمل گذارده می‌شود. طرح اطلس تاریخی ایران از دو جهت حائز اهمیت فراوان است یکی اینکه هیچ یک از اقداماتی که برای برگزاری جشن ۲۵۰۰ سال پادشاهی ایران به عمل می‌آید نخواهد توانست مانند این اطلس موضوع مداومت پادشاهی ایران را که منظور اصلی جشن‌ها است در ذهن علاقه‌مندان راسخ سازد. دیگر اینکه این اطلس تاریخی اولین اطلس از نوع خود خواهد بود که از طرف یک هیئت رسمی و به مناسبت یک موقعیت فوق‌العاده مهم به چاپ می‌رسد و مسلم است که توجه خاصی از ناحیه دانشمندان جهان بدان معطوف خواهد گردید و ازین رو شایسته خواهد بود که منتهای مجاهدت در صحت مندرجات و دقت نقشه‌ها و نفاست چاپ آن به عمل آید.
شکل و قطع و اندازه نقشه‌ها و تعداد صفحات
کتب و اطلس‌های جغرافیائی در تمام دنیا به قطع‌های بزرگتر از معمول و متداول چاپ می‌شود و در مورد اطلس مورد این طرح هم رعایت این اصل بین‌المللی ایجاب می‌کند که قطع اطلس بزرگتر از میزان معمول سایر انتشارات باشد و چنین تصور می‌رود که قطع خارجی ۲۸×۳۸ سانتیمتر که در آن نقشه‌هائی به ابعاد ۲۲×۳۳ سانتیمتری به آسانی گنجانده شود مناسب‌ترین اندازه و قطع برای اطلس تاریخی ایران خواهد بود.
فرم اطلس به این صورت خواهد بود که در دو صفحه آن که مقابل هم قرار می‌گیرد صفحه سمت چپ به نقشه و صفحه سمت راست به تفسیر نقشه و در چهار ستون و به چهار زبان فارسی - انگلیسی - فرانسه - آلمانی اختصاص خواهد یافت.
در کلیه نقشه‌ها منطقه بین مدارات ۱۵ درجه و ۴۵ درج عرض شمالی و ۲۰ درجه و ۸۰ درجه طول شرقی نشان داده خواهد شد (این خطوط جغرافیائی برای این در نظر گرفته شده که وسیع‌ترین حدود امپراطوری هخامنشی در داخل آن قرار می‌گیرد)
در نظر است که برای هر قرن میلادی از بدو تشکیل شاهنشاهی هخامنشی تا‌کنون یک نقشه فراهم گردد بنابراین نقشه‌های اطلس متضمن ۲۵ نقشه برای ۲۵ قرن به علاوه ۵ نقشه مختلف از اوضاع طبیعی فلات ایران و ایران کنونی خواهد بود و جمع صفحات اطلس را می‌توان به شرح زیر برآورد نمود.
مقدمه و داخل جلد و فهرست ۵ صفحه
جمع نقشه‌ها ۳۰ صفحه
جمع تفاسیر نقشه‌ها ۳۰ صفحه
فهرست اسامی وغیره ۳۵ صفحه
جمع ۱۰۰ صفحه
مشخصات نقشه‌ها و تفسیر آن
به جز در نقشه فلات ایران در هیچ یک از نقشه‌های اطلس عوارض طبیعی و برجستگی‌ها نشان داده نخواهد شد ولی امتداد رودخانه‌های مهم که از نظر سوانح تاریخی یا راه‌های ارتباطی اهمیت دارد در تمام نقشه‌ها نمایان خواهد بود.
به طور کلی هر یک از نقشه‌ها حدود و ثغور خاندان‌های سلطنتی و یا مناطق نفوذ حکومت‌های مختلف را در قرن معینی مشخص خواهد ساخت. علاوه بر این راه‌های ارتباطی و مراکز جمعیت و شهرها و میدان‌های کارزار هر دوره در نقشه مربوط به همان قرن نشان داده خواهد شد به طور کلی اعلام جغرافیائی هر نقشه اسامی متداول درهمان زمان خواهد بود که در متن نقشه‌ها با حروف فارسی و لاتین (تلفظ انگلیسی) نوشته خواهد شد.
برای هر نقشه‌ای یک شرح تفسیری که از ۵۰۰ کلمه تجاوز نخواهد کرد تهیه خواهد شد این متن که به زبانهای انگلیسی و فرانسه و آلمانی ترجمه خواهد شد متضمن رئوس مطالب تاریخی و تحولات اجتماعی و فرهنگی و نام سلاطین و بزرگان و فلاسفه مربوط به زمان هر نقشه خواهد بود.
(در تهیه نقشه‌ها و مطالب اطلس می‌توان به طور کلی از اطلس تاریخ اسلام که اول دفعه به وسیله فحول مستشرقین امریکا در برنیستون بطبع رسیده و بعداً به وسیله دانشمند محترم آقای محمود عرفان ترجمه و کتابخانه ابن‌سینا در تهران آن را به چاپ رسانده است استفاده نمود.)
مراحل انجام کار
چاپ اطلس تاریخی ایران به وسیله یک دستگاه رسمی ایرانی کار بسیار دشوار و مسئولیت‌داری است که در حال عادی شاید سال‌ها وقت برای انجام آن لازم باشد و اکنون که طبق برنامه قرار است
حداکثر تا مهرماه سال ۱۳۴۱ یعنی ظرف یک سال این کار دشوار انجام پذیرد لازم خواهد بود که مراحل مختلف و همچنین برنامه پیشرفت کار با دقت تنظیم و جداً رعایت شود تا شاید بتوان به موقع این وظیفه خطیر را به نحو شایسته‌ای انجام داد. برای تهیه و چاپ اطلس مورد نظر سه مرحله مختلف می‌توان تشخیص داد:
الف: مرحله تهیه مقدماتی طرح جمع‌آوری منابع:
اطلس تاریخی ایران طبق تعریفی که از آن شده "مجموعه مستندی است که در آن دوره‌های تاریخ ایران از زمان بزرگ تا به امروز از روی نقشه‌های جغرافیائی نموده شده است" بنابراین قدم اول در تهیه اطلس جمع‌آوری اسناد و مدارک خواهد بود. این اسناد و مدارک بر دو نوع است یکی کتب تاریخی مربوط به ادوار مختلف و بالسنه متفاوت که قطعاً در کتابخانه‌های تهران و مخصوصاً کتابخانه‌های شخصی استادان دانشگاه وجود دارد دیگری اطلس‌ها وکتب جغرافیای تاریخی به زبانهای مختلف اروپائی که از چهارصد سال اخیر در اروپا به چاپ رسیده و بایستی مورد استفاده و استناد قرار گیرد. مدارک و اسناد نوع دوم مطلقاً در ایران به دست نمی‌آید و چه بسا که نسخ منحصر به‌فرد آن را باید در موزه‌ها و کتابخانه‌های معتبر اروپا جستجو کرد. خریداری و سفارش این نوع کتب از طریق معمولی امکان‌پذیر نیست زیرا در بسیاری موارد نسخ مکرر آن وجود ندارد بنابراین تنها راه دسترسی به این مدارک مهم این خواهد بود که به یک نفر شخص مطلع و خبره دانشگاهی مأموریت داده شود که برای مدت دو تا سه هفته مسافرتی به اروپا مخصوصاً بهلند کرده و در اسرع اوقات از مدارک مزبور عکسبرداری نماید و حداکثر ظرف چهار هفته مدارک و اسناد مورد احتیاج را به تهران برساند و بر فرض اینکه تا اواسط مهرماه در این‌باره تصمیم قطعی اتخاذ کرد و می‌توان انتظار داشت که این اسناد تا اواسط آبان‌ماه در تهران آماده باشد (شخص مزبور مأموریت خواهد داشت درباره چاپ نهائی اطلس هم به شرح قسمت ح زیر اقدام نماید)
ب: مرحله تهیه نقشه‌ها و تفاسیر و ترجمه‌ها و فهرست
برای اینکه نقشه‌ها طبق موازین فنی تهیه شود و با ذکر اعلام جغرافیائی طبق معمول هر قرن به صورت نهائی درآید و همچنین برای تهیه تفسیر تاریخی لازم برای هر نقشه و ترجمه این تفسیر به زبانهای انگلیسی و فرانسه و آلمانی جمعاً ۵ ماه وقت لازم خواهد بود و با این ترتیب می‌توان انتظار داشت که قبل از پایان سال جاری مواد خام لازم برای چاپ اطلس آماده باشد.
ج: رسم نقشه‌ها و چاپ اطلس
در برنامه کامل جشن‌ها به تهیه و چاپ اطلس تاریخی ایران اهمیت زیاد داده شده و ضمن آن قید شده است که چاپ قسمتی از اطلس در خارج از کشور توسط مؤسسه‌ای که در این فن تخصص بین‌المللی دارد صورت خواهد گرفت. این یک پیش‌بینی کاملاً بجا بوده زیرا کمی وقت فرصتی برای آزمایش در ایران باقی نمی‌گذارد و قطعۀ صلاح در این خواهد بود که چاپ نقشه در خارج از ایران مخصوصاً در هلند که مؤسسات معتبر و مخصوصی برای این نوع کارها وجود دارد انجام شود منتهی نه فقط چاپ بلکه خود نقشه‌ها نیز بایستی به وسیله بنگاه‌های کارتوگرافی حرفه‌ای کشیده شود بنابراین یکی از وظایف شخصی که برای جمع‌آوری اسناد و مدارک مأموریت پیدا می‌کند این خواهد بود که با یک مؤسسه ذی‌صلاحیت در هلند وارد مذاکره شده ترتیب لازم را درباره کشیدن ۳۰ عدد نقشه و چاپ تمام اطلس در آن کشور بدهد چاپ اطلس در اروپا مخصوصاً هلند که مؤسسات سابقه‌دار و معتبری در چاپ نقشه و اطلس دارد به اغلب احتمال ارزان‌تر از ایران تمام خواهد شد ولی باید در نظر گرفت که حمل و تحویل چندین هزار نسخه اطلس خود مستلزم وقت زیادی خواهد بود که بایستی به دقت مطالعه شده و در تنظیم برنامه‌های کلی جشن منظور گردد.
اعتبار و هزینه
مراحل مختلف کار تهیه اطلس تاریخی ایران در مؤسسه جغرافیائی دانشکده ادبیات انجام خواهد یافت و مؤسسه مزبور محل مناسبی برای این منظور اختصاص خواهد داد – بررسی‌ها و مطالعات تاریخی و زبانی (از نظر تشخیص اعلام جغرافیائی هر دوره) به وسیله استادان دانشکده ادبیات که از طرف مؤسسه فوق دعوت می‌شوند و همچنین به وسیله اشخاص ذی‌صلاحیت دیگری که از طرف استادان مأمور می‌شوند انجام خواهد شد. متون تفسیری نقشه‌ها به وسیله استادان دانشکده ادبیات در حدود میزان مقرر تهیه و سپس به وسیله مترجمین واجد شرایط به زبانهای انگلیسی و فرانسه و آلمانی ترجمه خواهد شد کلیه نقشه‌ها تحت نظارت مستقیم استادان جغرافیا در دانشکده ادبیات و با همکاری نزدیک استادان تاریخ و در صورت لزوم سایر رشته‌ها تهیه خواهد شد نسخه‌های نقشه با مقیاس -// /4: و مطابق با مشخصاتی که قبلاً ذکر شده تهیه خواهد شد و قبل از پایان سال جاری ۳۰ نسخه نقشه به علاوه ۳۰ صفحه متن فارسی و ترجمه‌های انگلیسی و فرانسه و آلمانی (ماشین‌شده) با مقدمه و فهرست اسامی به صورت یک کار انجام شده تسلیم خواهد گردید و از این مرحله به بعد مؤسسه جغرافیائی دانشکده درکشیدن نقشه‌ها و چاپ آن در خارجه مسئولیتی نخواهد داشت.
اکنون با توجه به تسهیلاتی که از نظر محل و وسایل کار از طرف مؤسسه جغرافیائی فراهم می‌گردد هزینه تهیه اطلس تاریخی ایران تا مرحله‌ای که بتوان آن را برای کشیدن نهائی نقشه و چاپ به خارجه فرستاد به شرح زیر برآورد می‌شود.
الف: اعتبار جمع‌آوری اسناد و مدارک
١- کرایه رفت و برگشت یک نفر مطلع به اروپا برای جمع‌آوری و عکسبرداری اسناد و مدارک
-/ /5 ریال
۲- هزینه اقامت ۲۰ روز در اروپا -/ /5 ریال
٣- اعتبار خرید و عکسبرداری اسناد و مدارک /15 ریال
/15 ریال
ب: اعتبار انجام کار از هر قبیل
1- حق الزحمه استادان و دانشمندانی که در مراحل مختلف به تهیه اطلس تاریخی کمک می‌نمایند /2 ریال
۲- حق ترجمه ۶۰ صفحه ماشین شده به زبانهای انگلیسی و فرانسه آلمانی /9 ریال
٣- هزیه رسم ۳۰ قطعه نقشه شامل کلیه مخارج از قبیل تهیه وسایل و حق الزحمه (به غیر از حق‌الزحمه استادان) /16 ریال /45 ریال
جمع کل /6 ریال
در خاتمه یک بار دیگر متذکر می‌گردد که مدت شش‌ماه وقت و اعتبارات فوق منحصراً برای این هدف در نظر گرفته شده که نقشه‌های اطلس تاریخی ایران برای کشیدن نهائی و مطالب و تفاسیر و فهرست آن برای چاپ آماده شود. به عبارت دیگر هزینه‌های مربوط به نقشه‌کشی نهائی و چاپ که بایستی در خارجه انجام پذیرد و همچنین حمل آن به ایران در این طرح پیش‌بینی نشده است.
نتیجه: طرح فعلی براساس نامه شماره ۳۰۵۹ مورخ 22 /6 /13 شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی ایران که رونوشت آن پیوست است و با مطالعه و دقت کافی و مشورت لازم با استادان ذی‌صلاحیت و ذینفع تهیه شده و چنان‌که مورد تصویب و برای اجرا و ابلاغ گردد اقدام لازم نسبت به انجام آن به عمل خواهد آمد مدت‌هائی که برای انجام طرح ذکر شده با فرض این در نظر گرفته شده که تکلیف قطعی کار در مهر ماه ۱۳۴۰ روشن و ابلاغ و اجازه لازم از طرف شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی ایران صادر گردد. بدیهی است هرگونه تأخیر زمانی در صدور این اجازه نهائی به همان نسبت برنامه اجرای این طرح را به تأخیر خواهد انداخت.
دکتر محمدحسن گنجی
استاد دانشگاه