آغاز اصلاحات در حوزۀ علمیۀ قم
متن سند:
آغاز اصلاحات در حوزۀ علمیۀ قم
ضرورت اصلاحات در حوزه‌های علمیه، زمانی بیشتر خود را به منصه ظهور رساند که انتظارات نظام و مردم از روحانیت و حوزه‌ها پس از پیروزی انقلاب در پاسخگویی به مسایل گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... حوزه را وارد عصر نوینی کرد.
گذشته از این ضرورت، پیروزی انقلاب نه تنها نگرش مردم خصوصاً جوانان را نسبت به روحانیت و جایگاه آن تغییر داد و آنان را به سوی دایرۀ جذب حوزه‌ها سوق داد بلکه قدرت‌های استکباری را نیز برای نفوذ و ضربه زدن به ارکان آن به طمع انداخت.
اینجا بود که عدم کارآمدی بعضی بحث‌های حوزوی در برخورد با معضلات اجتماعی و سیاسی و نیز عدم سازمانی قوی در احاطه بر گزینش و ورودی‌ها و خروجی‌های حوزه، به روز نبودن پژوهش‌های حوزوی، سنتی بودن ابزارهای تبلیغی، امام راحل (ره) و بزرگان دیگر حوزه در سال ۱۳۶۰ را بر آن داشت تا گام نخست اصلاحات را با تأسیس شورایی متشکل از نمایندگان حضرت امام (ره) حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی و نیز نمایندگان جامعه مدرسین حوزه بردارند.
پیش شمارۀ مجله پیام حوزه، نشریۀ شورای عالی حوزۀ علمیۀ قم این حرکت آغازین اصلاحات را چنین به تصویر می‌کشد:
«شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ قم در اوائل سال ۱۳۶۰ با نظر امام راحل قدس سره تشکیل و پس از مدت کوتاهی بر اساس طرحی که به حضورشان ارائه شد و مورد تصویب معظم له قرار گرفت با تشکلی نه نفره مرکب از سه نفر نمایندگان حضرت امام قدس سره و سه نفر نمایندگان حضرت آیت‌الله العظمی گلپایگانی قدس سره و سه نفر نمایندگان جامعه مدرسین حوزۀ علمیه با تشکیلاتی محدود و در عین حال منسجم (طبق نمودار شماره یک) آغاز به کار و فعالیت نمود.
ناگفته پیداست وظیفه‌ای که شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ قم در آن زمان و در آن شرایط به عهده گرفته بود بسیار حساس و سنگین بود چرا که:
اولاً- طرح هرگونه نظام و برنامه برای حوزه‌های علمیه و بخصوص حوزۀ علمیۀ قم که هم‌اکنون محور و مرکز کیان تشیع می‌باشد کار بسیار ظریف و دقیقی است که به آسانی نمی‌توان از کنار آن گذشت و چنان نیست که بتوان گفت مدتی این روش و یا آن روش را تجربه می‌کنیم تا ببینیم کدام مفید است و کدام مضر. چرا که نتیجه هرگونه تغییر و تحولی در این رابطه بعد از گذشت سال‌ها و شاید پنجاه سال دیگر آشکار می‌گردد؛ لذا این شورا همواره سعی کرده در مورد تصمیمات اساسی و بنیادی پس از شور و مشورت بسیار، نتیجه را خدمت مراجع و آیات عظام و امام راحل - قدس سره - عرض وکسب نظر نموده و آنگاه اقدام کرده است. چه بسیار اقداماتی که از نظر طلاب و حتی فضلای حوزه مطلوب بوده و در رسانه‌ها و مجلات نیز در بارۀ آن قلمفرسایی و تبلیغ بسیار شده ولی از دید عمیقتر و قویتر که مورد تأیید امام قدس سره و مراجع بزرگوار ادام الله ظلهم قرار گرفته مصلحت دیده نشده است.
ثانیاً- اجرای یک نظام جدید در میان نهادی که سابقه چند صد ساله و با ده‌ها هزار نفر سرو کار دارد کار آسانی نیست و به هیچ وجه با ایجاد یک نهاد جدید قابل مقایسه نیست.
یک نهاد جدید را به آسانی می‌توان براساس طرحی که تنظیم شده تدریجاً و قدم به قدم به وجود آورد اما ایجاد نظم جدید در نهاد و میان افرادی که سال‌ها به شکلی خو گرفته‌اند و احیاناً هم ممکن است مطابق میل بعضی نبوده یا زحمت و کلفتی را بر آنان تحمیل نماید کاری است که صبر و حوصله و تحمل بسیار می‌خواهد و همان‌طور که در پیام امام - قدس سره - آمده بود:
با همکاری جدی همگان و تأیید مراجع عظام می‌تواند جامه عمل بپوشد» در عین حال هنوز بیش از هفت ماه از سال ۶۱ نگذشته بود که شورای مدیریت گزارش زیر را که خلاصه‌ای از عملکرد هفت ماه بود خدمت امام - قدس سره - ارائه داد:
در مدت هفت ماه گذشته این شورا مدتی همه روزه و بعد هم هر هفته سه روز جلسه داشته و قطع نظر از رسیدگی و حل و فصل مراجعاتی که می‌شده موفق شده در مورد کارهای زیربنایی چندی که ذیلاً یادآور می‌شود گفتگو و اخذ تصمیم نموده و اجرا نماید:
1- تدوین برنامه درسی ادبیات و سطوح با مشاوره و بررسی نسبتاً زیاد و نیز همفکری با مجامع علمی دیگر مانند جامعه مدرسین. در این برنامه علاوه بر دروس سنتی ادبیات و فقه و اصول و فلسفه درس‌هایی هم به صورت «جنبی» شامل اصول عقاید، تاریخ اسلام، ملل و نحل، مکتب‌های فلسفی روز و امثال آن‌ها قرار داده شده تا طلاب جامعیت بیشتری داشته و بتوانند جوابگوی نیازهای روزافزون کشور جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف باشند.
2- تعیین ضابطه و آیین نامه برای پذیرش و نام نویسی طلاب؛ نیز شناسایی و آمارگیری طلاب موجود.
۳- جمع آوری کلیه طلاب مبتدی و ادبیات خوان در مدارس برنامه‌دار و تشکیل جلسات منظم درس و انجام امتحانات به طور مداوم و مستمر و نظارت بر وضع اخلاق و رفتار آنان.
4- تشکیل پرونده تحصیلی برای کلیه طلاب به منظور شناسایی و پیگیری وضع تحصیلی و اخلاقی و برخوردها و فعالیت‌های آنان در حوزه و خارج از حوزه و مسافرت‌های تبلیغی و امثال که بتواند در آینده پرونده هر روحانی نشانگر کامل خصوصیات اخلاقی و علمی وی باشد.
5- تقویت دایره امتحانات به منظور برقراری امتحانات سالانه برای کلیه طلاب مشتغل به سطح.
6- تشکیل دفتر مدیریت مدارس و خوابگاه‌های طلاب به منظور هماهنگی مدارس و تأمین حجره برای طلاب مجرد.
7- تشکیل بخش مربوط به امور حوزه‌های شهرستان‌ها به منظور تقویت و تنظیم آن‌ها و ایجاد حوزه‌های علمی جدید در موارد لازم....
این قسمتی از گزارش فشرده و کوتاهی که در سال ۶۱ و تنها هفت ماه پس از تأسیس شورا، خدمت امام راحل عرضه شد و پس از آن نیز همچنان تلاش این شورا ادامه داشت و موفقیت‌های چشمگیر دیگری به دست آورد که در فرصت‌های مناسب خدمت امام - قدس سره - نیز عرضه گردید و اکنون بجاست که بعضی از اقدامات انجام شده را کمی مشروحتر مطرح نماییم.»1
نشریۀ پیام حوزه سپس شرح مبسوطی از فعالیت‌های شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ قم را در سال‌های بعد، حول محورهای زیر ارائه نموده است:
برنامه‌ها و متون درسی، فعال کردن حوزه‌های شهرستان‌ها، گسترش و تقویت دایرۀ امتحانات، ضابطه‌مند کردن گزینش طلاب، ایجاد مکانیزم نظارت بر حوزه‌های طلاب اهل سنت، تشکیل هیئت ارشاد و تزکیه، امور رفاهی، ارزشیابی مدارج تحصیلی و برنامه‌ریزی برای دوره‌های تخصصی.
به منظور رعایت اختصار صرفاً توضیح این نشریه را در خصوص محور آخر (دوره‌های تخصصی) ذکر می‌کنیم:
«در سال‌های ۶۷ و ۶۸ برآورد می‌شد طلابی که سطح را به پایان رسانده‌اند همگی دروس عمومی و جنبی را نیز گذرانده‌اند و آنگاه نوبت آن است که رشته‌های تخصصی حوزه همسنگ با دروس خارج تشکیل می‌شود.
برنامه چهار رشته تخصصی: ۱- تفسیر ۲- عقاید (کلام) ۳- ادیان و مذاهب
4- تربیت مبلغ؛ با مشورت و همکاری اساتید معظم حوزه تهیه و تدوین و سپس در پایان سال تحصیلی ۶۹ - ۷۰ امتحان ورودی رشته‌های تفسیر و عقاید (کلام) برگزار و از آغاز سال ۷۱ - ۷۲ نیز دورۀ دوم هر یک و نیز رشتۀ تربیت مبلغ، گزینش و مشغول به کار شدند و ان شاء الله دیگر رشته‌ها نیز به تدریج تشکیل می‌گردد.
برنامۀ نهایی: با طی این مرحله زمینه برای طرح برنامه نهایی آماده گردید و یک برنامۀ کامل که پاسخگوی اهداف و خدمات مختلف علمی در سطوح متفاوت بوده باشد تهیه گردید. این برنامه به چهار دوره تقسیم می‌شود.
1- دوره عمومی: شامل مقدمات و ادبیات عرب و جلدین لمعه و اصول مقارن آن به مدت پنج سال و حداکثر با احتساب تجدیدی و مردودی احتمالاً هفت سال:
2- دورۀ متوسطه در رشته:
الف) فقه و اصول شامل رسائل و مکاسب و کفایتین
ب) علوم انسانی
ج) علوم عقلی
د) تربیت مبلغ
که برای هر کدام از سه رشته اخیر نیز برنامه مخصوصی به مدت چهار سال و حداکثر شش سال تهیه گردید.
3- دوره تخصصی: به این ترتیب که هر یک از رشته‌های متوسطه به چند رشته تخصصی تقسیم می‌شود
4- دوره عالی: تحقیق و تدریس که مجموعاً در «نمودار شمارۀ دوم» نشان داده شده است.»2
توضیحات سند:
1- پیام حوزه، نشریه شورای عالی حوزۀ علمیه، پیش شمارۀ پاییز 1373، ص 41 - 44
2- همان، ص ۵۵ – ۵۶
شکل‌گیری جریان موازی
منبع:
کتاب
بن‌بست -جلد چهارم / مهدی هاشمی رویکرد سیاسی به حوزه علمیه قم صفحه 65