مستخرجه از اطلاعیه 2 ـ 3 ـ 4790 ـ 30/10/37
تاریخ سند: 30 دی 1337
مستخرجه از اطلاعیه 2 ـ 3 ـ 4790 ـ 30/10/37
متن سند:
و سپس تقی زاده شروع به صحبت کرده و گفت با تعریفی که درخشش از او کرد وی هرگز خود را لایق این مقام و مرتبت نمی داند و علاوه کرد مطالبی که راجع به مشروطیت بیان خواهد نمود عموما متکی به مشاهدات شخصی می باشد و از ادب جرائد انتظار دارد که هرگز مطالب ایشان را در روزنامه منتشر نسازند زیرا از این بیم دارد که نشران [ناشران ]سهوا دچار اشتباهاتی شوند که درست مخالف نظر و حتی به زیان وی باشد و اگر لازم بود که آنرا منتشر سازند از درخشش خواهش می کند یادداشتها را از خود ایشان دریافت و نسبت به چاپ آن اقدام کند.بعد تقی زاده مطالب خود را از پیدایش زندگی اجتماعی بشر شروع کرده و مفصلاً از تشکیل خانواده و سپس اجتماع در ده و قصبه و شهر و ایل و عشیره سخن گفت و اظهار داشت همیشه در طول زندگی اجتماعی بشر افرادی به نام سلطان بزور و جبر و حتی ظلم و خودسری بر مردم مسلط بوده اند و اگر مردم از گروهی راضی بوده اند ناشی از این بوده است که شخص حاکم دارای عاطفه ای ناشی از مهر و محبت بوده و اولین کشوری که حکومت دمکراسی تشکیل داد و مردم به نام مشروطیت در تعیین سرنوشت خود دخالت کردند انگلستان بود که برای اولین بار توانست قدرت سلاطین مستبد را که متکی بر روحانیت و یا اشرافی محض بود از بین ببرد و مردم در تعیین سرنوشت حکومت خود مستقیما دخالت نمودند و بعد از انگلستان اصول دمکراسی در کشورهای امریکا نمودار شد و به تدریج سراسر اروپا را فرا گرفت ولی تا دو قرن گذشته آثار این دمکراسی از غرب به شرق سرایت نکرده بود برای اینکه ارتباط کشورهای شرقی با دنیای غرب کاملاً محدود بود و کشورهائی نظیر هلند و پرتقال که در کشورهای شرقی دارای متصرفات و یا منافعی بودند چون خود دچار حکومتهای استبدادی بودند وجود آنها در بیداری مردم شرق کوچکترین اثری نداشت ولی آنچه موجب پیدایش افکار آزادیخواهانه در ایران گردید از زمان حکومت فتحعلی شاه آغاز می گردد و در آن زمان به دستور عباس میرزا ولیعهد چهار نفر از ایرانیها برای آموختن فن طب و نقاشی و معماری و علوم روانه انگلستان شدند و سه نفر آنها که به ایران بازگشتند توانستند اولین مطبعه چاپ سنگی را در ایران دائر نمایند و سپس در زمان حکومت میرزا تقی خان امیرکبیر1 که دارالفنون تشکیل گردید دومین آثار بیداری مردم در ایران نمودار شد و این دو موضوع عوامل مثبت پیدایش نهضت آزادیخواهانه در ایران بودند ولی از عوامل منفی که سبب تحریک مردم گردید یکی از تجاوزات پی در پی دولت عثمانی به ایران بود که افکار عمومی مردم را سخت علیه آن دولت و تجاوزات آن بر آشفته و دیگر دسائس دولت روسیه بود که مرتبا شهرهای شمالی ایران را مورد تجاوز قرار می داد و ضعف حکومتها در ایران موجب از دست رفتن شهرهای شمالی ایران و منتزع شدن آنها از ایران گردید و ضمنا تجاوزات دولت انگلستان و ایجاد کاپیتولاسیون2 لطمه به حیثیت ملی مردم ایران وارد ساخته و هر یک به صورتی حکومت ایران را در اختیار خود داشتند و روسها برای اینکه به تدریج دامنه خود را به جنوب ایران بکشانند در زمانی که محمدعلی میرزا ولیعهد در آذربایجان بسر می برد برای او معلم روسی که کارمند وزارت خارجه روسیه بود فرستادند و این شخص محمدعلی میرزا را به صورتی که روسها می خواستند تربیت کرده بود و این شخص بدون نظر روسها هیچ کاری انجام نمی داد و برخورد نمایندگان دو دولت بزرگ روس و انگلیس با حکومت ایران و پادشاهان ایران چنان زننده بود که وقوف آن موجب شرمندگی کامل می گردد و ایشان شخصا بارها از محمدعلی میرزا شنیده بود که می گفت من با روسها چنان رابطه ای دارم که از هندوستان تا چین را زیر نگین من قرار خواهند داد و روزی که به سلطنت رسید معلم روسی خود را مشیر و مشاور خود گردانید و بدون نظر روسها کوچکترین کاری انجام نمی داد در همین هنگام بود که مردم کم کم به خود آمدند که اگر ضعف حکومتها ادامه یابد به تدریج کشور ایران طعمه کشورهای بزرگ خواهد شد.
تقی زاده در پایان سخن خود که به همین جا رسیده بود گفت چون وقت دیر است و دنبال صحبت او طولانی است باید جلسات دیگری تشکیل گردد تا بتواند بقیه مطالب خود را به اطلاع حضار محترم برساند و قرار شد بقیه بیانات خود را در روز دوشنبه هفته آینده ایراد نماید و از طرف حضار ابراز احساسات فوق العاده ای نسبت به تقی زاده انجام گردید و جلسه مقارن ساعت2119 خاتمه یافت.
اصل در 68 ـ ج در پرونده سید حسن تقی زاده بایگانی شود.
توضیحات سند:
1ـ امیر کبیر قهرمان ضد استعمار، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، تهران، فراهانی، 1350 2ـ کاپیتولاسیون : کاپیتولاسیون گسترش نفوذ و سلطه بیگانگان در ایران یکی دیگر از عوامل مهم و علل عمده انقلاب اسلامی ایران موضوع تصویب کاپیتولاسیون است.این تصویب؛ برخلاف موازین اسلام و مبانی حقوق ملی صورت پذیرفت و همین باعث نفوذ و سلطه بیشتر استعمار غرب خاصه آمریکا و میدان فعالیت جاسوسان آنان در ایران شد.
جاسوسانی که بنام «مستشار» در شئون مختلف لشگر و کشوری رخنه کردند.
کاپیتولاسیون، در لغت، به معنای سازش و تسلیم است و بر قراردادهایی اطلاق می شود، که به موجب آن، اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر مشمول قوانین کشور خود می شوند، و آن قوانین توسط کنسول آن دولت در محل اجرا می شوند.
به همین جهت آن را در فارسی «حق قضاوت کنسولی» نیز گفته اند.
این قراردادها اغلب میان دولتهای اروپایی با دولتهای آسیایی و افریقایی بسته می شد.
کاپیتولاسیون، در قرن بیستم، رفته رفته برافتاد.
نخستین کشوری که کاپیتولاسیون را لغو کرد ژاپن بود (1899).
و سپس ترکیه (1923)، تایلند (1927)، ایران (1928)، مصر (1937) و چین (1943) آن را لغو کردند.
و امروزه جز در چند مورد استثنایی کوچک، مانند مسقط و عمان، در جایی وجود ندارند.
در ایران، این قرارداد انحطاط آور، یکبار به سال 1243 ه (1828 م)، میان ایران و روس منعقد شد.
و به «عهد نامه ترکمان چای» مشهور گشت.
در دوره رضاخان، به کوشش وطن پرستان غیور و عالمان مجاهد، این قرارداد لغو شد.
لیکن، با کمال تأسف دوباره کاپیتولاسیون در ایران، به سال 42 ـ 43، در رژیم سابق، در روزگار سیاه دولت اسداللّه علم و حسنعلی منصور، به نفع اتباع آمریکا به تصویب رسید، و شخصیت ایرانی و استقلال قضایی و احترام ملی کشور را پایمال کرد.
و اینجا بود که امام خمینی، این ننگ را تحمل نکرد و علیه آن به پاخاست.
تفسیر آفتاب، محمدرضا حکیمی، تهران رجوع شود به : نهضت امام خمینی، جلد اول، سید حمید روحانی، تهران، دفتر نشر آثار امام خمینی، 1381