تاریخ سند: 18 مرداد 1326
متن سند:
شماره : 2268 ریاست ستاد ارتش به طوری که در نامه شماره 1685 ـ 10 /4 /26 این بازپرسی اعلام گردیده و همچنین صورت افسران از پیوست نامه شماره 45185 /35332 /8362 ـ 11 /5 /26 آن ستاد حکایت می کند عده[ای] از افسران با رضا روستا رابطه داشته و تشخیص اینکه آیا افسران مزبور همانهائی هستند که برعلیه امنیت کشور قیام مسلحانه نموده و از زندان فرار و یا اقدامات خلاف قانون دیگر می کرده اند یا نه مورد ضرورت می باشد از طرف دیگر ممکن است افسران نامبرده که مورد پیگردقرار گرفته در بازجوئیهای خود اعترافاتی داشته باشند که در مورد پرونده های مطروحه در این بازپرسی ضروری باشد لذا با اعلام مراتب خواهشمند است قدغن فرمائید در اسرع اوقات پرونده های مذکوره زیر را به این بازپرسی بفرستند تا اگر مورد احتیاج نباشد اعاده والا پیوست پرونده مطروحه در این بازپرسی بشود ضمنا اضافه می کند هر آینه پرونده های ارسالی مورد لزوم آن ستاد یا مقامات دیگر باشد تذکر دهند تا پس از ملاحظه و رفع نیاز اعاده شود.1 ـ پرونده اتهامیه پیشه وری1 رهبر فرقه دموکرات آذربایجان.
2 ـ پرونده اتهامیه ژنرال غلام یحیی دانشیان فرمانده فرقه دمکرات آذربایجان.
3 ـ پرونده خصوصا اوراق تحقیقاتی افسران فراری و افسرانی که به فرقه دموکرات محلق گردیده و همکاری کرده اند.
4 ـ هرگونه اوراق و پرونده که حکایت از همکاری رضا روستا با فرقه دموکرات آذربایجان و با سایر کسانی که در تهران بوده و تا حال مورد پیگرد قرار نگرفته اند.
5 ـ پرونده هائی که به اتهام رضا روستا و یا سایر سران شورای متحده مرکزی کارگران و یا سران حزب توده و سایر کسانی که در تهران بوده و برعلیه امنیت کشور و یا تجزیه تمام و یا قسمتی از آن مبادرت کرده و بلااقدام مانده همچنین هرگونه گزارشی که راجع به این موضوعات رسیده است.
چون کسان متهمین توقیف شده همه روزه مراجعه و راجع به آزادی متهمین و تعیین تکلیف آنها ایجاد زحمت می نمایند و اخذ تصمیم درباره آنها قبل از مطالعه کلیه پرونده ها و دقت و توجه کامل مخالف قانون و موجب مسئولیت انتظامی می باشد تقاضا دارم قدغن فرمائید نسبت به موارد مذکوره بالا با بذل توجه خاصی اقدام و از نتیجه هر چه زودتر این بازپرسی را مستحضر فرمایند.
بازپرس شعبه 15 تهران
توضیحات سند:
1 ـ سید جعفر پیشه وری (جوادزاده، خلخالی، پرویز) در سال 1272 ش./ 1893 م.
درروستای زاویه خلخال به دنیا آمد.
در سال 1905 م.
بهمراه پدر و مادر به باکو رفت و در آنجا به تحصیل و کار پرداخت.
در حوالی انقلاب روسیه (1917 م.) به کمونیسم جلب شد.
در سال 1918، در سن 25 سالگی، عضو کمیته مرکزی حزب عدالت و عضو بوروی خارجی 5 نفره آن گردید.
در سال های 1919 ـ 1920 سردبیری روزنامه حریّت را به عهده داشت.
در اردیبهشت 1299/ مه 1920 ارتش سرخ در جریان جنگ با روسهای سفید وارد خاک ایران شد.
بهمراه آن تعدادی از رهبران حزب عدالت، از جمله پیشه وری، وارد گیلان شدند و در 30 خرداد 1299 / 22 ژوئن 1920 در بندر انزلی اولین کنگره حزب کمونیست ایران را به پا داشتند.
در این کنگره، پیشه وری عضو کمیته مرکزی و یکی از چهار رهبر اصلی حزب شد.
در کنار حیدر عمو اوغلی (تاریوردیف)، سلطان زاده (آواتیس میکائیلیان) و کامران ـ و به انتشار روزنامه کامونیست، ارگان حزب، در رشت پرداخت.
او در مرداد 1299/ ژوئیه 1920 در دولت «کودتای سرخ» احسان اللّه خان دوستدار سمت کمیساریای کشور را به عهده گرفت.
در پی شکست نهضت جنگل مدتی به باکو رفت و مدیریت روزنامه اکینجی را به دست داشت و سپس به عنوان دبیر مسئول تشکیلات تهران به ایران آمد.
در این دوران، او سرمقاله های روزنامه حقیقت ـ به مدیریت سید محمد دهگان ـ را می نوشت.
در سال 1304 رابط حزب کمونیست ایران و کمینترن بود.
در سال 1306 در کنگره دوم حزب کمونیست ایران ـ معروف به کنگره ارومیه که ظاهرا در شهر رستوف در نزدیکی مسکو برگزار شد ـ مجددا دبیر کمیته مرکزی و مسئول تشکیلات حزب در تهران شد.
پیشه وری در 6 دی ماه 1306 توسط شهربانی دستگیر شد.
او در تمام دوران زندان حتی منکر عضویت در حزب کمونیست بود، تا بالاخره در اسفند 1318 در دادگاه جنایی به جرم عضویت و تبلیغ فرقه اشتراکی، طبق قانون 1310، به 10 سال زندان محکوم گردید.
در دوران زندان میان پیشه وری و سایر زندانیان کمونیست، بویژه اردشیر آوانسیان، اختلاف شدیدی وجود داشت که یکی از علل آن شاید اصرار پیشه وری در کتمان سمت حزبی و سوابق خود بوده است.
پس از آزادی در سال 1319 به کاشان تبعید شد.
در مهرماه 1320 در جلسه مؤسسان حزب توده شرکت کرد و جزء رهبران اولیه حزب انتخاب شد و بهمراه ایرج اسکندری اولین مرامنامه حزب را نوشت ولی به علت اختلاف با اردشیر آوانسیان به زودی کناره گرفت.
در خرداد 1322 انتشار روزنامه آژیر را در تهران آغاز کرد.
در انتخابات مجلس چهاردهم از حوزه تبریز انتخاب ولی در 23 تیر 1323 اعتبارنامه او رد شد.
در کنگره اول حزب توده (10 مرداد 1323) به عنوان نماینده سازمان حزبی آذربایجان حضور یافت ولی در اینجا نیز اعتبارنامه او رد شد.
در مرداد 1324 روزنامه آژیر توقیف شد.
پیشه وری به آذربایجان رفت و در شهریور 1324 فرقه دمکرات آذربایجان را بنیاد گذارد و در 21 آذر 1324 حکومت خود مختار فرقه را ایجاد کرد و در پی شکست فرقه در 21 آذر 1325 به باکو رفت.
پیشه وری در 20 تیرماه 1326 در یک سانحه اتومبیل به قتل رسید.
معمولاً قتل پیشه وری را به میرجعفر باقروف ـ دیکتاتور آذربایجان شوروی ـ نسبت می دهند و عامل آن را غلام یحیی دانشیان می دانند.
در سالهای اخیر این مطلب در جمهوری آذربایجان شیوع کامل یافته است.
با آغاز گلاسنوست گورباچف، این مطلب را اولین بار «علی توده» در یکی از مطبوعات شوروی (ادبیات و اینجه صنعت ارگان اتحادیه نویسندگان آذربایجان شوروی) اعلام داشت.
علت این امر اختلاف پیشه وری با باقروف و میرزا ابراهیموف ـ وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی ـ ذکر می شود.
به گفته یک شاهد عینی (نصرت اللّه جهانشاهلو) پیشه وری علت شکست فرقه را افراط در جدایی از احزاب سیاسی ایران می دانسته است و باقروف، به عکس، علت را در این می دانسته که «به یکباره از دولت و مردم ایران نبریدید و به ما نپیوستید».
اسناد ساواک نیز مرگ پیشه وری را به علت پشیمانی وی از همکاری با شوروی و تلاش او برای تشکل دوباره و بازگرداندن ایرانیان مقیم شوروی به ایران و نیز تالیف کتابی با عنوان «چگونه اشتباه کردم» دانسته اند، اما برخی از اعضای قدیمی حزب توده مرگ او را کاملاً تصادفی و بدون برنامه ریزی پیشین از سوی مقامات شوروی می دانند.
به هر روی داستان زندگی و مرگ پیشه وری بدون دسترسی به اسناد دولتی شوروی سابق مانند دفتری بی آغاز و انجام در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند.
همسر پیشه وری معصومه رحمانی نام داشت و از او یک پسر، به نام داریوش، به جای مانده است.
(تقی شاهین.
پیدایش حزب کمونیست ایران.
ترجمه ر.
رادنیا.
تهران : گونش، 1360 ؛ ابراهیم فخرایی، سردار جنگل.
تهران : جاویدان، 1366 ؛ علی زیبایی.
کمونیزم در ایران.
تهران 1343 ؛ ابراهیم فخرایی.
سردار جنگل.
تهران : جاویدان، 1366 ؛ علی زیبایی.
کمونیزم در ایران .
تهران 1343 ؛ کاوه بیات [به کوشش].
فعالیت های کمونیستی در دوره رضاشاه.
تهران : سازمان اسناد ملّی ایران، 1370 ؛ ایرج اسکندری.
خاطرات سیاسی.
تهران : علمی، 1368 ؛ نصرت اللّه جهانشاهلوی افشار.
سرگذشت ما و بیگانگان.
لندن : مرد امروز، 1367، ج 2 ؛ راه ارانی، شماره 4، شهریور 1367) ـ دکتر حسن نظری در فرجام، تهران، 1376