تاریخ سند: 29 آذر 1328
متن سند:
گزارش مأمور ویژه حاکیست، به طوری که از نزدیکان نمایندگان اقلیت شنیده شده از نظر سیاست خارجی هماهنگی کامل در بین دکتر بقائی، حسین مکی، عبدالقدیر آزاد و حائری زاده وجود ندارد، از این عده دکتر بقائی و بعضی از دوستان او که روزنامه شاهد را انتشار می دهند، از قبیل زهری1 و دکتر عیسی سپهبدی متمایل به سیاست آمریکا می باشند و اکثریت اعضای کمیته مرکزی حزب ایران2 نیز با آنها همراه می باشند ولی حسین مکی، حائری زاده، آزاد و همچنین دکتر مصدق عقیده دارند که ایران فقط با بی طرفی کامل خواهد توانست موجودیت خود را حفظ کند.حائری زاده به دوستان خود اظهار داشته است، اگر زمامداران ما مانند هیئت حاکمه ترکیه لیاقت آن را داشتند که از موقعیت، استفاده کنند، توجه ما به سیاست آمریکا مفید بود ولی نه، زمامداران ما آن لیاقت را دارند و نه دو رقیب روس و انگلیس اجازه می دهند به این آسانی خود را در دامن آمریکا بیاندازیم.
بعضی از دوستان دکتر بقائی و همچنین عده[ای] از اعضای حزب ایران در نظر دارند برای این که در اجرای نقشه سیاسی خود موفق شوند، با یک سلسله تبلیغات، دکتر بقائی را به جای دکتر مصدق در رأس جبهه خویش قرار دهند.
3 زیرا دکتر مصدق هم مانند حائری زاده و آزاد و مکی تمایلی به پیروی از سیاست آمریکا و کمک آن دولت از خود نشان نداده است.
عبداللّه آزاد
توضیحات سند:
1 ـ علی زُهَری: فرزند رضا، در سال 1293 هش در رشت متولد شد.مدتی در آن شهر و تهران به تحصیل پرداخت و سپس عازم بلژیک گردید و در رشته اقتصاد به تحصیل پرداخت.
پس از بازگشت به ایران مدتی در بانک کشاورزی و وزارت دارائی مشغول به کار شد.
مدتی نیز نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی بود.
در سال 1328 روزنامه «شاهد» را منتشر نمود.
به واسطه اقداماتش در کودتای 28 مرداد از طرف وزارت دفاع ملی، نشان درجه یک «رستاخیز» را دریافت نمود،(ضمایم 1 و 2) چنانچه از اسناد بر می آید، شخصی تشکیلاتی و از رهبران مؤثر حزب زحمتکشان بوده است و بسیاری از جلسات در منزل وی برگزار می گردیده است.
از افراد نزدیک مظفر بقائی بوده و توانسته بود تا حد خیلی زیادی اعتماد و علاقه آیت الله کاشانی را به دست آورد.
سرانجام زهری در خردادماه 1339 بطور ناگهانی فوت نمود.
پرونده های انفرادی ساواک 2ـ حزب ایران: در نخستین سالهای دهه 1320 تشکیل شد.
هسته اولیه، کانون مهندسین ایران بود.
تأسیس حزب ایران در میان طبقات تحصیل کرده با استقبال روبه رو شد.
حمایت از مواضع دکتر مصدق، عدم تمایل به گرایش به کشورهای بیگانه و همچنین پاره ای گرایشهای رادیکال، مانند مواضع حزب، درباره بهبود وضع کشاورزان و تغییر در روابط میان مالک و زارع، سبب رویکرد روشنفکران به سوی حزب گردید.
نفوذ و قدرت حزب ایران در اواخر سال 1324 به دنبال ائتلاف با حزب میهن و یا در حقیقت جذب حزب میهن، به حزب ایران، افزایش قابل ملاحظه ای یافت.
خبر ائتلاف در اعلامیه ای به تاریخ هفتم فروردین ماه 1325 انتشار یافت.
آن گاه ترکیب کمیته مرکزی حزب ایران تغییراتی کرد و چند تن از رهبران حزب میهن همچون دکتر سنجابی، مجید یکتائی و...
در شورای رهبری حزب ایران جای گرفتند.
از جمله اعضای شورای رهبری حزب عبارت بودند از: اللهیار صالح، مهندس احمد مصدق(فرزند ارشد دکتر محمد مصدق)، مرتضی مصور رحمانی، احمد زیرک زاده، دکتر سنجابی، مهندس حسیبی و دکتر شمس الدین جزایری.
حزب ایران، چندی پس از ائتلاف، در تابستان سال 1325 با سه تحول عمده مواجه شد.
در نخستین قدم، حزب ایران، همراه با حزب توده، حزب دمکرات کردستان، فرقه دمکرات آذربایجان، حزب جنگل و حزب دمکرات ایران، جبهه ائتلافی احزاب آزادیخواه را پدید آوردند.
در گام بعدی، حزب ایران به همراه حزب توده، شرکت در کابینه ائتلافی قوام را پذیرفت و اللهیار صالح از حزب ایران، در این کابینه پست وزارت دادگستری را تقبل کرد.
در این گام حزب ایران با انشعاب گروهی اعضا و هواداران خود به رهبری دکتر شمس الدین جزایری مواجه شد.
انشعابیون، مخالف ائتلاف با حزب توده بودند.
با توجه به کوتاهی عمر ائتلاف و همچنین کوتاهی عمر کابینه ائتلافی قوام، تنها استفاده ائتلاف برای حزب ایران، از دست دادن گروهی از یاران و هوادارانش بود.
پس از آن حزب ایران در جریان انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، با حمایت از دکتر مصدق و مشی وی، پای در صحنه انتخابات گذاشت و همکاری نزدیکی با دکتر مصدق برقرار کرد و در جریان مبارزه علیه قرار داد الحاقی گس ـ گلشائیان و تشکیل جبهه ملی ایران و نیز تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، فعالانه شرکت کرد.
در دوران نخست وزیری دکتر مصدق، چند تن از رهبران حزب ایران همچون دکتر سنجابی، اللهیار صالح، مهندس زیرک زاده و مهندس کاظم حسیبی در پستهای گوناگون دولتی به خدمت گمارده شدند.
بعضی هم در مجلس شورای ملی به خدمت پرداختند.
ارگان حزب ایران در دهه 1320 به ترتیب روزنامه های شفق، جبهه و اخبار ایران بود.
همچنین نشریات نبرد امروز، نبرد امروز دانشگاه و باستان نیز ناشر افکار و اهداف حزب ایران به شمار می رفتند.
3ـ در روز 21 آبان ماه 1328، جبهه ملی ایران، به رهبری دکتر محمد مصدق تشکیل شد.